Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

49 

təkliflərini vermək üçün Azərbaycan torpaq sahibləri ö zlərinin iki nü mayəndəsini - 

Abbasqulu  xanı və  Cəfərqulu  xanı  1910-cu  il dekabrın  1-də Peterburqa göndərdi. 

Müşavirə torpaq sahiblərinin ehtirasla dolu tələblərindən ancaq l birini nəzərə aldı, 

yəni kəndlilərin  mülkiyyətinə veriləcək pay torpağının əvəzinə onlar sahibkarlara, 

Rusiyada  olduğu  kimi,  pul  verməli  idilər.  Müşavirə  1910-cu  il  dekabrın  20-da 

qanun layihəsinə əhəmiyyətsiz dü zəlişlər edib, onu Nazirlər Şurasının  sərəncamına 

verdi. 

1911-c i  il  mart ın  17-də   Na zirlər  Şu rası  layihəni  III  Dövlət  Du masına 

təqdim  etdi.  Du mada  Bakı  və  Yelizavetpol  qu berniyaları  torpaq  sahiblərin in 

nümayəndəsi  Xəlil  bəy  Xas məmmədov  iştirak  edirdi.  Bütün  Zaqafqaziya  torpaq 

sahiblərinin   nümayəndələri  və  millətçi-burjua  deputatlar  ödəncin  xüsus i 

sahibkarların  xeyrinə  aparılmasını  tələb  edir,  hətta  əkin  üçün  yararsız  y erlərin 

kəndlilərə pulsuz verilməsinə qarşı çıxırdılar. 

III  Du mada  qanun  layihəsinin  əleyhinə  ancaq  sosial-demo kratla r  səs 

verdilər.  Canişinin   lay ihəsi  ilə  əlaqədar  olaraq,  sonradan  bir  deputatın  da 

qoşulduğu  34  deputat  hələ  1908-ci  ilin  dekab rında  Zaqafqaziyada  kəndlilərin 

mü lkədarlara  olan  mükəlləfiyyətli  münasibətlərini  ləğv  etmək  haqqın da  özlərin in 

qanunverici  təkliflərini  Du manın  mü zakirəsinə  vermişdilər.  Bu  təkliflərdə 

göstərilird i  ki,  təhkimçiliy in  qalıq ları  iqtisadi  və  mədəni  inkişafa  mane  olur, 

"kəndli  istis marının  ən  vahid  formaların ın  mühafizə  olun masına  və  qüvv ət-

lən məsinə imkan yaradır, bütün xalqı səfalətdə, cəhalətdə və hüquqsuz vəziyyətdə 

saxlay ır".  Qeyd  edilirdi  ki,  Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  yerli 

kəndlilərin  Rusiyanın daxili quberniya  kəndlilərindən iki-üç dəfə az pay torpaqları 

olmasına  baxmayaraq,  onlar  3-4  dəfə  artıq  mükəlləfiyyət  daşıyırlar.  Kəndliləri  ödənc 

verməyə  məcbur  etmək onların onsuz da tükənmiş  büdcələrinə əlavə  və  gücçatmaz  yük 

olar,  təsərrüfat  vəziyyətlərini  sarsıdır,  bu  "görülən  iş  ədalətsizlik,  ümumxalq  və 

ümumdövlət  mənafeyinə açıqcasına zidd gedən bir  aktlardı".  Deputatların  tələbləri asılı 

və müvəqqəti mükəlləfiyyətli  münasibətlərin təxirəsalınmaz və danışıqsız surətdə ləğv 

edilməsinə,  müvəqqəti  mükəlləfiyyətli  və  asılı  kəndlilərdən,  həmçinin  Dağıstanda  və 

Zaqatala  dairəsində  olan  asılı  rəiyyətlərin  və  keşkəlçilərin  torpaq  sahibləri  üçün  icra 

etdikləri  hər  cür  mükəlləfiyyətlərin  aradan  qaldırılmasına,  bu  kəndlilərin  istifadəsində 

olan  pay  torpaqlarının,  torpaq  nizamnaməsində  göstərilmiş  sərhədlərə  uyğun  olaraq, 

onların mülkiyyətlərinə çevrilməsinə yönəldilmişdi. 

Mülkədarların  mənafeyini  müdafiə  edən  canişin bu  təkliflərin  əleyhinə çıxdı. 

1911-ci  ilin  mayında  Dövlət  Dumasının torpaq  komissiyası 35 deputatın təklifini  müzakirə 

edib,  kəndlilərin  mülkədarlara  müvəqqəti  mükəlləfiyyətli  münasibətləri  ləğv  etmək 

mülahizəsi  ilə  razılaşdı.  Lakin  komissiya  kəndliləri  mülkədarlar  qarşısında  daşımalı 

olduğu mükəlləfiyyətlərdən əvəzsiz azad etmək haqqında təklifləri rədd edərək, onların öz 

pay torpaqları müqabilində ödənc ödəmələ rini bunun üçün əsas şərt hesab etdi. 

III  Dövlət  Dumasında  qanun  layihəsinə  Stolıpin  aqrar  siyasətinin  əsas 

müddəaları əlavə edilmişdi, bu dəyişiklik və tamamlamalar qanun layihəsinin mətnində 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

50 

deyil,  onun  əlavələrində öz  əksini  tapmışdı.  Bu əlavələrdən birinin  məzmunu belə  idi: 

"Ayrı-ayrı  kəndlilər tərəfindən əldə edilən pay torpağı bəxşiş, yaxud satmaq vasitəsilə 

başqasının  əlinə  keçə  bilər...".  Lakin  pay  torpağının  sərbəst  alınıb-satılmasını 

məhdudlaşdırmaq  üçün  əlavələrdə  müəyyən  şərtlər  də  qoyulmuşdu.  Həmin  şərtlərə 

görə,  kəndli  xüsusi  mülkiyyəti  sayılan  pay  torpağını  ancaq  kənd  icmasının  iclasında 

kəndlilərin 2/3-dən az olmayan hissəsinin razılığı ilə sata bilərdi. Bundan başqa, satılan 

torpağın  qiyməti  500  manatdan  baha  olduqda,  həmin  torpaq  ancaq  maliyyə  nazirinin 

icazəsinə  əsasən  Daxili  İşlər  Nazirliyinin  sərəncamı  ilə  alqı-satqı  obyekti  ola  bilərdi. 

Daha  sonrakı  müzakirə  mərhələlərində  qanun  layihəsi  torpağını  ödənclə  əldə  etmiş 

kəndliyə xüsusi mü lkiyyətçi hüquqi verirdi. 

Stolıpin aqrar siyasətini müəyyən məhdudluqla özündə əks etdirən canişin layihəsi 

Dövlət  Dumasında  təsdiq  olunduqdan  sonra  Dövlət  Şurasına  təqdim  edild i,  1912-ci  il 

dekabrın 19-da Şuranın 36 ü zvünün razılığı  ilə, heç bir dəyişiklik edilmədən 1912-

ci il dekabrın 20-də çar tərəfindən təsdiq edilib qüvvəyə mindi. 

1912-c i  il  20 dekabr qanunu Azərbaycan ərazisində Bakı və  Yelizavetpol 

quberniyalarını,  İrəvan  quberniyasında  isə  Na xçıvan  qəzasını  da  əhatə  edirdi. 

Qanun  Zaqatala  dairəsinə  aid  edilmədi.  Müstəqil  inzibati  ərazi  sayılan  Zaqatala 

dairəsində  asılılıq  münasibətlərin in  ləğvi  haqqında  müddəalar  isə  1908-ci  ildə 

canişinin  tərtib   etdiyi  " Dağıstan  və  Zaqatala  dairəsində  kəndlilərin  bəylərdən  və 

keşkəl  sahiblərindən  asılılıq  münasibətlərin in  ləğv  edilməsi  haqqında"  qanun 

layihəsində  verilmişdi.  Bu  layihə  1910-1912-ci  illərdə  can işin  idarələrində 

dəfələrlə  mü zakirə  olunduqdan sonra  1912-ci  ildə  Daxili  İşlər  Nazirliyi  yanında 

idarələrarası  müşavirəyə  təqdim  ed ild i.  1912-ci  ildə  IV  Dövlət  Du masında  təsdiq 

edilən qanun layihəsi 1913-cü il iyulun 7-də çarın sərəncamı ilə qüvvəyə mindi. 

1912-c i  il  20  dekabr  qanunu  bütün  Cənubi  Qafqa zda  olduğu  ki mi, 

Azərbaycanda  da  1913-cü  il  yanvarın  1-dən  həyata  keçirilird i.  Bakı  və 

Yelizavetpol  quberniyaları  ü zrə  ödənc  1163  mülkə  aid  edilmişdi.  1913-cü  il 

yanvarın 1-dən etibarən 403,4 min  desyatin. pay torpağı sahibkar kəndlilərin xüsusi 

mü lkiyyəti elan edildi, kəndlilər  xüsusi  mülkiyyəti olan pay torp ağı üçün xəzinəyə 

faizlə b irlikdə 20755376 rubl pul ödəməli idilər. Zaqatala dairəsində isə ödəncə aid 

edilmiş 47 kənd 20 il müddətində dövlət xəzinəsinə 284969 rubl ödənc verməli idi.  

Ödənc  əməliyyatına  başlamaq  üçün  1913-cü  ildə  Azərbaycanda  münsif 

şöbələrin in  sayı  xeyli  artırıldı.  1912-ci  ildə,  islahat  ərəfəsində,  Bakı  və 

Yelizavetpol quberniyalarında  12  münsif şöbəsi yaradıldı və  1913-cü  ildə onların 

sayı 32-yə çatdırıld ı. 

Zaqatala  dairəsində  isə  ödənc  əməliyyatını  aparmaq   üçün  üç  münsif 

vəzifəsi təsis edildi, bununla əlaqədar o laraq  in zibati dairənin ərazisi 3 barışdırıcı 

şöbəyə bölündü. Hər barışdıncı şöbənin işinə bir münsif rəhbərlik ed ird i.  

Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 1913-cü il yanvarın 1-dən başlamış 

ödənc  əməliyyatının  ayrı-ayrı  mərhələlərindən  birincisində  kəndlilər  tərəfindən 

veriləcək  ödəncin  hər  kənd  üzrə  hesablanması  üçün  ilk  hesablama  siyahıların ın 

---