Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

35 

Azərbaycanda  xalçaçılıqla  yanaşı,  40  növə  qədər sənətkarlıq  məşğuliyyəti  ilə 

çalışanlar var idi. Onlar ağac və taxtadan düzəldilən məhsullar istehsal edir, xüsusən kənd 

təsərrüfatında işlədilən bel, yaba, kürək, vəl, araba kimi avadanlıqlar, həmçinin məişətdə 

işlədilən  mebel, qaşıq, beşik, daraq,  iynə,  xalçatoxuma üçün dəzgah  -  xana  və nəhayət, 

musiqi  alətləri  hazırlayırdılar.  Bu  əşyaların  istehsal  olunduğu  sənət  sahələri  Qazax, 

Yelizavetpol və Şuşada daha geniş yayılmışdı. 

Azərbaycanda  şərabçılığın  inkişaf  etməsi  və  buna  görə  də  şərab  ixracının 

artması nəticəsində çəllək istehsalı ilə məşğul olan peşə sənətkarlığı xey li genişlənmişdi. 

Sənətkarlığın  metal  əşyalar  və  bəzək  şeyləri  istehsalı  sahəsi  də  inkişaf  edirdi. 

Bunlardan  Azərbaycan  şəhərlərində  geniş  yayılmış  zərgərlik  ustalarının  düzəltdiyi 

məmulatlarda milli səciyyə qorunub saxlanır, zərb olunmuş, şəbəkəli və naxışlı emal bəzək 

şeyləri xüsusən fərqlənir, gümüş əşyalar qızılla bəzədilirdi. Zərgərlik işində ştamplama geniş 

yayılmışdı. Emal bəzəklər özlərinin incə naxışları ilə diqqəti cəlb edirdi. Qızıl bəzəklər ağ 

emalın  fonunda  qırmızı,  yaşıl  və  göy  emalla  naxışlanır,  gümüş  əşyalarda  qrafik 

naxışaçmadan və qara emalla naxışlamadan istifadə olunurdu. Azərbaycan zərgərləri XX 

əsrin  əvvəllərində  brilyant,  zümrüd, yaqut, almaz  və s. qiymətli  daşlardan geniş  istifadə 

etməyə başladılar. 

Mis əşyalar düzəldilən sahə  nisbətən  ixtisara  düşsə  də, peşə sənətkarlığında 

hələ mühüm yer tuturdu. Onun əsas mərkəzi olan Lahıcda mis qablar istehsal edən 100-

dən artıq emalatxana var  idi

114

.  Bu  emalatxanalarda  əmək bölgüsü  mövcud  idi və ustalar 

müəyyən məhsulun hazırlanması üzrə ixtisaslaşmışdılar. Azərbaycan misgərləri 80-dən çox 

çeşiddə  mis  əşyalar  - üstü ornamentlə bəzədilmiş  dəyirmi  sandıq  və sandıqçalar, əl-üz 

yumaq  əşyaları,  mətbəxdə  və  məişətin  digər  sahələrində  işlənən  müxtəlif  qablar  və  s. 

düzəldirdilər

115

. 

Milli  mis  qablara  tələbat  böyük  idi.  Lahıcda  istehsal  olunan  qablar  təkcə 

Azərbaycanda deyil, Gürcüstanda, Dağıstanda, Şimali Qafqazda satılır, həmçinin İran və 

Kiçik Asiya ölkələrinə ixrac olunurdu. 

Dəmir  əşyalar  istehsal  edən  ustalar  əsasən  kiçik  kənd  təsərrüfatı  əşyaları 

düzəldir,  yaxud  onları  təmir  edirdilər.  Bəzi  emalatxanalarda  kotan  və  ingilis-bolqar 

maşınları tipində dənsovuran istehsal olunurdu.  Onların dəmir  hissələri emalatxanaların 

özündə, çuqun təkərləri isə sifarişlə Bakıda hazırlanırdı. Bu növ kotanlara, həmçinin əllə 

hərəkətə gətirilən dənsovuran maşınlara tələbat böyük idi.  

Sənətkarlıqda  müəyyən  yer tutan  gil  qablar  istehsalı  sahəsi  məişətdə  lazım 

olan  əşyalara  tələbatı  ödədiyi  üçün,  demək  olar  ki,  Azərbaycanın  hər  yerində 

yayılmışdı. 

Dəri  əşyalar  istehsalı  ilə  məşğul  olan  geniş  yayılmış  peşə  sənətkarlığı 

sahəsində çalışan sənətkarlar at üçün yəhər, cilov və başqa qoşqu əşyaları, kəmər, tütün 

kisəsi,  tuluq,  saat  qabı,  tapança  qabı  -qobur  və  s.  düzəldirdilər.  Onların  hazırladıqları 

tumaclar, gön məhsulları məşhur idi. Özünün xüsusi ştampı və markası olan Bakı və Lahıc 

tumacı İran tumacı kimi məşhur olub, bütün Qafqazda yayılmışdı. 

Abşeron  və  Bakı  şəraitində  minik  vasitələrinin  istehsalı  və  təmiri  mühüm 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

36 

əhəmiyyətə  malik  idi.  XX  əsrin  əvvəllərində  Bakı  və  onun  ətrafında  bu  sənət 

sahəsində 500-dən çox usta çalışırdı. 

Başqa sənətkarlıq növlərindən biri  bədii  ipək  malların  istehsalı  idi.  Bu  sənət 

sahəsinin mühüm mərkəzləri Şamaxı qəzasında öz zərifliyi və rəngarəngliyi  ilə heyrət 

doğuran kəlağayı, ipək yorğan üzü, cecim,  Gəncə qəzasında kəlağayı, Nuxa qəzasında 

mü xtəlif  çəkili,  naxışlı  tikililər,  Qarabağda,  xüsusən  Ləmbəran  kəndində  müxtəlif, 

çoxrəngli  və  incəşəkilli  ipək  xalçalar  toxunurdu.  Bədii  ipək  mallar  toxuma  sənətinin 

mühüm mərkəzi Basqal kəndi idi. Burada 1800 dəzgahda 900 sənətkar çalışır, ildə 1,8 

mln ədəd ipək baş örtüyü toxuyurdular ki, onların qiyməti 1,6 mln. rubla bərabər idi. 

Beləliklə,  XX  yüzilliyin  əvvəllərində  xalçaçılıq,  zərgərlik  və  ağacişləmə 

sənətkarlığı  sahələri  in kişaf  edir,  fabrik-zavod  istehsalının  genişlənməsi  ilə 

əlaqədar  olaraq   mis,  dulusçuluq  sənət  sahəsi  geriləyir,  pambıq  parça  məhsulları, 

silah istehsalı sahələri isə aradan çıxırdı. 

Sənətkarlıq  istehsalı,  əsasən,  xırda  əmtəə  xarakterli  idi.  1913-cü  ildə 

Azərbaycanda 63699 sənətkar usta var idi. On ların sırasına  mövsümü sənətkarlar, 

məsələn,  250  mindən artıq  xalçato xuyanlar daxil deyildi.  Daimi sənətkar ustaların 

çoxu  sayı  100  minə çatan  mu zdlu  fəhlə qüvvəsindən istifadə edirdi. Manufaktura 

səviyyəsinə  yüksələn  sənət  sahələri  də  var  id i.  Məsələn,  Gəncədə  15  sahibkar-

sənətkarın  200  ipəkto xuyan  dəzgahı,  200  mu zd lu  toxucu  ustası  və  300 -ə  qədər 

şagirdi var idi. 

Ümu miyyətlə,  A zərbaycanda  ildə  25  mln  rubl  dəyərində  sənətkarlıq 

malları istehsal olunurdu. 

 

 

 

 

 

§ 5. KƏND TƏSƏRRÜFATI 

 

XX  əsrin  əvvəllərində  ə kinç ilik  A zərbaycan  əhalisinin  başlıca  

məşğuliyyəti  olub,  kənd  əhalisin in  həyatında  mühüm  əhəmiyyətə  malik  idi. 

Əkinçiliyin başlıca  məhsulları olan buğda, arpa və düyü həm istehsalçı əhalinin öz 

istehlakı və həm də satış üçün becərilird i. 

Azərbaycanda  ən  iri  ta xılçılıq  rayonları  Bakı  quberniyasının  Lənkə ran 

qəzası,  Yelizavetpol quberniyasınm  Yelizavetpol, Ərəş, Nu xa və Şuşa qəzaları  idi. 

1910-cu  ildə  Bakı quberniyasında 12,3  mln puda qədər ta xıl  istehsal edilmişdi ki, 

bunun  da  2,2  mln  puddan  çoxu  Lənkəran  qəzasının,  qalanı  isə  digər  qəzaların 

payına  düşürdü.  Ye lizavetpol  quberniyasına gəldikdə,  1902-ci  ildə  burada  istehsal 

edilmiş  28,3  mln  pud  taxıldan  3,7  mln  pudu  Yelizavetpol  qəzasının,  3  mln  pudu 

Ərəş,  6,8  mln  pudu  Nu xa,  5,9  mln.  pudu  Şuşa  qəzasının,  qalanları  isə  Cəbrayıl, 

Cavanşir,  Zəngəzur  və  Qazax  qəzalarının  payına  düşürdü.  Əvv əlki  və  sonrakı 

---