Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4. KUSTAR İSTEHSAL
downloaded from KitabYurdu.az
33 oldu. 1905-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 2944 fəhləsi olan 435 fabrik 1305 mln. rublluq məhsul vermişdi. 1913-cü ilə yaxın fabriklərin sayı 80-ə enmiş, istehsal həcmi isə üç dəfə artaraq 5 mln rubl olmuşdu. Sayca azalma onu göstərir ki, bir çox kiçik müəssisələr ya iflasa uğramış, ya da iri sahibkarların ixtiyarına keçmişdi. İpəkçiliyin əsas mərkəzi olan Nuxa qəzasında 109 fabrik fəaliyyətdə idi. Onlardan 45-i maşınlar və buxar mühərrikləri ilə təmin olunmuşdu, fəhlələrin sayı isə 150-300 nəfərə çatırdı. Şuşa qəzasındakı 21 fabrikdən yalnız 8-i belə texnika ilə təmin olunmuşdu və fəhlələrin sayı 100-150 nəfər idi 104
. Bir qədər iri kapitalist müəssisələri zəif, kustar müəssisələri özlərinə tabe etmişdi. İri fabriklərin nəzdində ipək əyirici şöbələr var idi. İpək emalı fabriklərinin hazır məhsulu Moskvaya, Rusiyanın başqa şəhərlərinə və xaricə ixrac olunurdu 105
. Bu dövrdə Cənubi Qafqazda fəaliyyətdə olan 120 ipək emalı fabrikindən 114-ü, ixrac edilən məhsulun ən azı 90 faizi Azərbaycanın payına düşürdü. Bu dövrdə tütün sənayesi də müəyyən inkişaf mərhələsi keçirirdi. Bakıda olan iri fabriklərdən başqa, Şəkidə üç, Şamaxıda iki, Gəncədə və Ağdamda bir tütün fabriki var idi. Əsasən maxorka məhsulu istehsal edən bu fabriklərin hamısı kiçik müəssisələr idi. Hazır tütün məhsulları Bakı və Gəncədə olan anbarlara yığılır, buradan Rusiyanın daxili quberniyalarına, Xəzərsahili vilayətlərə və İrana ixrac olunurdu 106
. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, Azərbaycanın əsas pambıqçılıq rayonları Şamaxı, Göyçay, Şuşa və Yelizavetpol qəzaları idi. Çaxır istehsalı və spirtçəkmə işi Şuşa qəzasında Xublarov qardaşları və Soqomonovlar, Göyçay qəzasında Ağayev qardaşları və Şustov şirkəti, Yelizavetpol qəzasında Forer qardaşları, Humel qardaşları, Plemyannikov və knyaz Qolitsın kimi iri sahibkarların əllərində idi. 1913-cü ildə Azərbaycanda 3842490 vedrə çaxır istehsal olunmuşdu ki, bu da yüzilliyin əvvəllərindəkinə nisbətən iki dəfə çox idi və Cənubi Qafqazda istehsal olunmuş çaxırın 25 faizini təşkil edirdi. Çaxır istehsal edən, araq və spirt çəkən müəssisələrin çoxu kiçik idi və hər birində 20-30 fəhlə çalışırdı. Lakin onların içərisində buxarla hərəkətə gətirilən mühərrikləri, xeyli fəhlə qüvvəsi və böyük istehsal həcmi olan müəssisələr də var id i. Azərbaycanda konyak spirti istehsalı da davam edirdi. Konyak zavodları Göyçayda, Bərgüşad stansiyasında, Novruzlu kəndində, Əli Mərdanlıda və Ağdamda idi. 1906-cı ildə 9 spirt saflaşdırma zavodundan biri Bakıda, üçü Ucarda, digərləri isə Kürdəmirdə, Gəncədə və b. yerlərdə idi 107
. Çaxır və spirt ticarəti möhtəkir çaxır tacirlərinin əllərində cəmləşmişdi. Möhtəkirlər aldıqları külli miqdarda çaxır və spirt məhsullarını Bakı, Tiflis, Moskva, Peterburq, Riqa, Həştərxan və Xarkova, hətta Sibirin bəzi şəhərlərinə ixrac edirdilər 108 .
yüzlərlə yüngül və yeyinti sənayesi məmulatları, tikinti materialları istehsal edən sənaye sahələri, Tovuzda sement zavodu, dəyirmanlar, kərpic, gön-dəri və s. müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan qəzalarında təsərrüfatın bütün sahələri üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələr arasında həm fəhlələrin sayına, həm də istehsal həcminə görə birinci yeri
downloaded from KitabYurdu.az
34 yeyinti sənayesi tuturdu. Bu sənaye sahəsində 1913-cü ildə 53 min fəhlə çalış mış, istehsal məbləği isə 77 mln rubl olmuşdu. Yüngül sənaye sahəsində isə 11,5 min fəhlə işləyird i və istehsal həcmi ildə 20 mln rubl idi. Yeyinti və yüngül sənaye müəssisələri fabrik inkişafı səviyyəsində olsalar da, böyük əksəriyyəti kiçik, bəzi hallarda isə orta kapitalist müəssisələri idi. İri kapitalist istehsalına Azərbaycan qəzalarında dağ-mədən sənayesini və qismən də ipək emalı sənayesini aid etmək o lar.
§ 4. KUSTAR İSTEHSAL
XX əsrin əvvəllərində sənayenin inkişafı bir çox kustar istehsal sahələrini və sənətkarlığı böyük dəyişikliklərə uğratdı. Lakin eyni zamanda şəhər və kənd əhalisinin məişətdə mühüm rol oynayan sənət sahələri - dülgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, tikinti materialları istehsalı inkişaf etməkdə id i. Sənətkarlıq mərkəzləri, XIX yüzillikdə olduğıı kimi, yenə də əsasən şəhərdə idi. Onların içərisində Bakı xüsusilə seçilirdi. Burada həmçinin mədən-zavod rayonlarında kustar istehsalı və sənətkarlığın mü xtəlif növləri ilə muzdlu ə mək tətbiq etməklə də məşğul olurdular 109
. Kustar istehsal sahələri arasında xalça toxuculuğu daha geniş yayılıb inkişaf etmişdi. Bakı quberniyasının Quba qəzası xalçaçılıqda bütün Cənubi Qafqazda birinci yeri tuturdu. 1912-ci ildə Quba qəzasının 111 kəndindən 97-də xalçaçılıqda 39979 nəfər, yəni bütün əhalinin 22,7 faizi məşğul olurdu 110
. Burada toxunan xalçalar "Çiçi", yaxud "Quba" adlanırdı 111 . 1908-1909-cu illərə dair məlumata görə, Quba qəzası kəndlilərinin illik gəlirlərinin 40 faizi, Şuşa qəzasında isə 30 faizi xalçaçılıqdan əldə edilirdi
12 . 1912-ci ildə Yelizavetpol qəzasında sənətkar əhalin in 48 fa izdən ço xu xalçaçılıq la məşğul olur, əsasən Qazax xalçaları to xunurdu. Bakı, Şamaxı, Lənkəran və Cavad qəzalarında da xalçaçılıqla məşğul olur, "Bakı", "Muğan" xalçaları, xalı, gəbə, sumax tipli xalça məmulatı, məişətdə işlənən məfrəş, xurcun, heybə, çuval və s. də hazırlayırdılar. Xalçaçılığı təkmilləşdirmək üçün Bakıda, Şuşada, Yelizavetpol qəzasında, İmamqulukənddə, Naxçıvanda tədris -nümayiş emalatxanaları açılmışdı 113 .
emalatxanalar da var idi, lakin onlar bütünlüklə manufaktura səviyyəsinə yüksəlməmişdi. Xalçaçıların böyük əksəriyyəti eyni zamanda kənd təsərrüfatında çalışır və başqa işlərlə məşğul olurdular, xalçaçılıq isə ev istehsalı səciyyəsi daşıyırdı.
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|