Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
25 gəlmirdi. 1904-1907-ci illərdə də hər il istehsal edilən neftin qiyməti 180 faiz artdı, çıxarılma həcmi isə 26,7 faiz azaldı. İstehsal olunan neft məhsullarının da qiyməti 86 faiz artdısa da, istehsal həcmi 24,3 faiz azaldı 42 . Bu, 1900-1903-cü illərdə qiymətlərin xeyli aşağı düşməsi ilə bağlı idi (xam neftin bir pudunun qiyməti 15,9 qəpikdən 9 qəpiyə enmişdi). Sonrakı illərdə dünya iqtisadiyyatının təsiri altında qiymətlərdə dəyişiklik yarandı. 1904-1909-cu illərdə daxili bazarda neftin qiyməti artdı (bir pudu 14,6 qəpikdən 21 qəpiyə qədər). Bir çox istehlakçılar nisbətən ucuz yanacağa - kömür və oduna keçməyə məcbur oldular. Belə ki, 1904-cü ildə Baltikyanı ölkələrdə 20,7 mln pud neftdən istifadə edilmişdisə, 1907-ci ildə bu, 7,4 mln puda endi. Neftdən istifadə 1907-ci ildə mərkəzi sənaye rayonlarında 1903-cü ilə nisbətən 27,9 mln pud, dəmir yolunda isə 1904-cü ilə nisbətən 35 mln pud azald ı 43 .
ya da bir-birinin ardınca bazarları itirmək. 1908-ci ildə neftin qiyməti müəyyən qədər düşdü və buna görə istehlakçılar neft yanacağına keçməyə başladılar. Qiymətlərin düşməsi uzun çəkmədi və 1910-cu ildə başa çatdı. 1911-ci ildə neft sənayesi kompaniyaları yenidən qiymətləri qaldırmağa nail oldular. Neftin qiymətini planlı şəkildə artırmaq güclü firmalara neft ehtiyatı yığmaq, zəif firmaları onlarla uzunmüddətli müqavilələr bağlayaraq, nefti ucuz qiymətə satmağa vadar etmək imkanı yaratdı. 1909-cu ildə Ümu mrusiya sənaye yüksəlişinin başlandığı vaxtda neft istehsalının azalması nadir hal idi. Neft sənayesinin xüsusiyyəti onda idi ki, geriləmə sənayenin bütün sahələrini əhatə etmirdi. 1903-1904-cü illərdə azalmış qazma işinin həcmi 1913-cü ilə qədər xeyli artdı. 1911-ci ildə dörd mühüm sahədə 44,8 min sajen, 1913-cü ildə isə 65,1 min sajen, 44
602, dərinləşdirilən quyuların sayı isə 414 və 362 olmuşdu 45 . Neft sahibkarları ölkədə neft "aclığı" yarandığı bir şəraitdə daha çox vaxt və xərc tələb edən dərin buruqlar yox, neft layı üzdə olan yerlərdə dayaz quyular qazılmasına üstünlük verir, ancaq mövcud fonddan da lazımi səviyyədə istifadə etmirdilər. 1913-cü ildə hazır quyular fondundan yalnız 48 faizi istis marda idi. Neftin qiyməti yüksək olduğundan müharibəqabağı illərdə quyu üsulu ilə (kustar) neft istehsalı yayılmağa başladı. Bu üsulla çıxarılan 40 mln pud (1910- cu ildə 6 mln pud, 1912-ci ildə 15 mln pud, 1913-cü ildə isə 19 mln pud) 46 neftin xüsusi çəkisi böyük olmasa da, qiymətlərə müəyyən təsir göstərirdi. Buna görə də iri firmalar kustar neft çıxaranlarla amansız mübarizə aparırd ılar. Buruq qazıma işlərinin zəifləməsi neft, istehsalının azalmasına səbəb oldu. Bir də köhnə neft sahələrində istehsalın azalması yeni sahələrdəki artımdan daha sürətlə gedirdi. 1910-cu ildə 499 mln pud, 1913-cü ildə isə 449,9 mln pud 47 neft çıxarılmışdı, yəni hasilat 50 mln pud azalmış və Azərbaycanın xüsusi çəkisi Ümumrusiya miqyasında aşağı düşmüşdü. Bütün Rusiya imperiyasında istehsal olunmuş neftin 1910-cu ildə 87,7, 1913-cü ildə isə 79,6 faizini vermiş Azərbaycanda neft istehsalı 1901-ci ilə nisbətən 1913-cü ildə
downloaded from KitabYurdu.az
26 33,2 faiz, yəni üçdə bir dəfə azalmışdı. Bu azalma dünya neft istehsalında Rusiyanın xüsusi çəkisinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Əgər 1901-ci ildə dünya neft istehsalında Rusiyanın payı 51, ABŞ-ın payı 43 faiz idisə, 1910-cu ildə Rusiyanın payı 22 faizə enmiş, ABŞ-ın payı isə 62 faizə qalxmışdı 48 .
edərək, 1910-cu ildə 362 mln pud, 1913-cü ildə isə 326,4 mln pud olmuşdu. İstehsal olunmuş məhsulların nisbəti baxımından neft emalı sənayesində dəyişikliklər baş verirdi. Ağ neftin 1910-cu ildə 22,3 faiz, 1913-cü ildə isə 25,1 faiz (və sürtkü yağları-4,3 faizdən 5 faizə qədər) istehsalının bir qədər artmasına baxmayaraq, zavodların istehsalında əsas yeri neft qalıqları istehsalı (1910-cu ildə 68,5 faiz, 1913-cü ildə 61,7 faiz) 49 tuturdu. Bu, müharibə ərəfəsində "mazut" səciyyəsi daşıyan neft emalı sənayesinin texniki əsas larının geri qald ığını göstərirdi. Zavodlann sayı 1913-cü ildə 1910-cu ildəki 64-dən 54-ə endi 50 , onlardan isə cəmi 30-u fəaliyyətdə idi. Neft emalı zavodlarının istehsal gücü neft istehsalından xeyli geri qalırdı. Buna görə də külli miqdarda neft ya emal olunmadan işlədilir, ya da ehtiyat çənlərində saxlanırdı. 1913-cü ildə istehsal olunmuş neftin yalnız 60 faizi emala göndərilmişdi 51 .
verməmiş, 1910-cu ildə 380 mln pud, 1911-ci ildə 398 mln pud, 1913-cü ildə isə 369 mln pud neft məhsulları ixrac olunmuşdu 52 .
kəsb edirdi. Lakin onun ixracı istehlakçı tələbatı yüksək olan rayonların ehtiyaclarını ödəmirdi. Məsələn, 1910-cu ildə mərkəzi sənaye rayonlarına cəmisi 62,6 mln pud, 1913-cü ildə isə 44,7 mln pud yanacaq nefti göndərilmişdi 53 . Birinci dünya müharibəsi ərəfəsindəki "yanacaq aclığı" həm kömür, həm də neft azlığı ilə bağlı idi və hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu iki yanacaq sahəsindəki sənaye birləşmələrinin qüdrətini nümayiş etdirirdi. Ehtiyac və qiymətlərin artırılmasına baxmayaraq, kömür və neft hasilatının aşağı düşməsi o dövrün mətbuatında iki səbəblə izah olunurdu: "Neft səhmləri ilə oyunbazlıq edənlərin birjada ağalığı və Rusiya neft işbazlarının qiymətləri şişirtmək siyasəti" 54 .
illə müqayisədə, Bakıda yüngül neftin pudu 15 qəpikdən 42,2 qəpiyə, mazutun pudu isə 15,7 qəpikdən 41,4 qəpiyə qalxmış 55 , yəni təxminən üç dəfə, 1902-ci illə müqayisədə isə altı dəfə artmışdı. Qiy mətlərin yüksək olması neft firmalarının güclü gəlir mənbəyi idi. Belə ki, 1910-cu ildə bütün neft sənayesi kompaniyalarının 23,6 mln rubl olan əsas kapitallarının 12,3 faizini təşkil edən gəliri 1911-ci ildə 66,4 mln rubl və 26,3 faizə, 1913-cü ildə isə 96,4 mln rubl və 28,7 faizə qalxdı, yəni bu müddət ərzində 4 dəfə ço- xald ı
56 . Müharibə ərəfəsindəki "yanacaq aclığı" Rusiyanın iqtisadi vəziyyətinə ağır Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|