Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. AZƏRBAYCANIN XALQ TƏSƏRRUFATI MÜHARİBƏ İLLƏRİNDƏ Sənayenin səfərbər edilməsi və nizamlanması üzrə tədbirlər. Dövlət
downloaded from KitabYurdu.az
143 bolşeviklər kəndliləri höku mətin hərbi tədbirlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırmağa çağırırlar. RSDF(b)P-nin Ba kı və Tiflis təşkilatları cəbhəyanı rayonlarda əhalinin vəziyyətini öyrənmək adı altında bolşevikləri Qafqaz cəbhəsinə göndərir, onlar da orada
müharibə əleyhinə təbliğat aparırdılar. A.Caparid ze, B.Sərdarov, Q.Korqanov, M.Kedrov, X.K.Jgenti, Y.Koçetkov və b. cəbhəyə göndərilənlər arasında idilər. Cənubi Azərbaycanda yerləşmiş bir sıra hərbi hissələrdə gizli partiya özəkləri yaradılmışdı və o, bolşevik ədəbiyyatını yayırd ı. Bolşeviklər hərbi-sənaye komitələri nəzd indəki fəh lə qrupların ın boykot edilməsi ka mpaniyasının təşkilinə mühüm əhə miyyət verirdilər. Bakıda bu ka mpaniya iki dəfə - 1916-c ı ilin əvvəlinə və sonuna yaxın keçirilmişdi. Bir sıra rayonlarda fəhlə qruplarına müvəkkil seçkilərinin pozu l masına nail olunsa da, sənayeçilər 1916-cı ilin noyabrında Bakı vilayət iSK-n ın fəhlə qrupuna seçkiləri keçirə b ildilər. Bu qrupun tərkibinə menşeviklər və eserlər daxil oldu 22 .
narazılığı daha da qüvvətləndirir, A zərbaycanın Bakı və digər şəhərlərində sənaye müəssisələrində bir sıra tətillərin başlanmasına təkan verird i.
§ 3. AZƏRBAYCANIN XALQ TƏSƏRRUFATI MÜHARİBƏ İLLƏRİNDƏ Sənayenin səfərbər edilməsi və nizamlanması üzrə tədbirlər. Dövlət- inhisarçı meyillərinin güclənməsi Birinci dünya müharibəsi Rusiyanın bütün xalq təsərrüfatının yenidən qurulması zərurətini meydana çıxardı. Müharibənin geniş miqyası, ordunun hərbi və maddi təchizatı, lazımi əşyalara çox böyük tələbat ölkənin sənaye istehsalında ciddi struktur dəyişikliklərini şərtləndirdi. Bu dəyişiklərin mah iyyəti ondan ibarət idi ki, ağ ırlıq mərkəzi hərbi ehtiyacları ödəyən sahələrə keçirildi. Dinc bazarın, yəni geniş əhali kütlələri və mü lki təsərrüfat sahələrin in tələbatına yönələn istehsal isə getdikcə daha ço x tənəzzülə uğrayırdı 23 . Cəbhəyanı bölgəyə çevrilmiş Azərbaycan sənayesi Rus digər arxa rayonlarına nisbətən müharibənin dağıdıcı təsirinə daha güclü şəkildə məru z qalırdı. Müharibə əmtəə dövriyyəsinin, nəqliyyatın işini pozmuş, xammal və avadanlıq idxalını məhdudlaşdırmış, həm Rusiyanın sənaye rayonları, hə m də Zaqafqa ziyanın ayrı-ayrı bölgələri ilə əlaqələri qırmış, minlərlə fəhlə o rduya çağırılmışdı. Bütün Rusiya sənayesinin işinə mənfi təsir göstərən amillər-istehsalın məhdudlaşması, sənayenin hərbi məqsədlər üçün səfərbər olun ması Azərbaycanda
downloaded from KitabYurdu.az
144 da sənayenin vəziyyətini ağırlaşdırırd ı. İstehsalın ən çox ixtisara düşməsi kənardan gətirilən xarici xammalla işləyən müəssisələrdə müşahidə olunurdu (məsələn, toxuculuq müəssisələri yerli pa mbığa keç mə li oldu). İşçi qüvvəsinin çatışma ması və xarici bazarla əlaqələrin kəsilməsi balıqçılıq sənayesini ö z istehsalını azaltmaq məcburiyyətində qoydu. Xəzər dənizinin limanlarında ixrac edilməyən çoxlu miqdarda mal yığ ılıb qaldı. Spirt zavodları ö z istehsalını dayandırdı. Müharibə davam etdikcə günü-gündən genişlənən xə zinə tə ləbatı ayrı-ayrı sənaye sahələrin in işinə müsbət təsir göstərdi. 1905-ci ilin payızında baş vermiş sənaye səfərbərliy i, yəni onun dövlət müdafiəsi işinə cəlb edilməsi bunun təzahürü idi. Səfərbər olunan sahələr sırasına Azərbaycanın neft, toxuculuq və balıq sə - nayesi də daxil edildi. Məsələn, neft sənayesi həm hərbi istehlakçıları bütünlüklə təchiz etməyə, həm də yeni məhsullar – toluol, benzol və ksilol istehsal etməyə başladı. Əvvəllər istehsalı dayanmış spirtçəkən zavodlar partlayıcı maddələr istehsalına başladı. Gön-dəri sənayesi ordu üçün ayaqqabı tikişi işinə keçd i. Yağ zavodları da əvvəlcə işi məhdudlaşdırdılar, sonra isə ordu üçün məhsul tədarükünə başladılar. Sənayenin səfərbər olunması mərmi və silah istehsal etməyə başlayan külli miqdarda xırda və orta müəssisələrin inkişafına, həmç inin yenidən qurulmasına güclü təkan verdi 24 . Müharibə illərində neft sənayesinin inhisarlaşması o vaxtadək gorünməmiş miqyasa çatdı. Bunun səbəbi digər sənaye sahələri ilə müqayisədə bu sənayenin istehsal, ticarət-satış və nəqliyyat hissələrinin daha yüksək səviyyədə təmərküzləşməsi idi. Hələ müharibənin baş lanması ərəfəsində ölkədə bütün səhm kapitalının 87 faizi və bütün neft hasilatının 60%-i üç möhtəşəm trestin ("Oyl", "Nobel" və "Şell") payına düşürdü 25 . Müharibə illərində Bakı rayonunda özəyi rus "Neft" şirkəti olan yeni trest birliyi formalaşdı. 1917-c i il ərəfəsində "Neft" qrupu firma larının çıxard ığı neft Rusiyada ümu mi neft hasilatın ın 9% -ni təşkil edirdi 26 .
edirdi. Azərbaycan neft sənayesində dövlətin inhisarçı mey illərinin güclənməsi Birinci dünya müharibəsi illərində baş verdi 27 . Bu proses müxtəlif formalarda gedirdi. Bunlardan əsasları inhisarlarla hökumət arasında şəxsi uniyanın (ittifaqın) möhkəmlən məsi və neft sənayesinin nizamlanması idi. Müharibə illərində ölkənin ən iri bankları və beynəlxalq kapitalla sıx
surətdə əlaqədar olan inhisarlar qrupu neft sənayesini nəzarət altına almaqda davam edirdi. İnhisarlar iqtisadiyyatda hökmranlıqlarını möhkəmləndirdikcə və
hökumətlə daha da yaxınlaşdıqca, onların siyasəti bir ço x cəhətdən dövlət siyasəti ilə "üst-üstə düşməyə" başladı. Birinci dünya müharibəsi illərində çar mütləqiyyəti ilk dəfə olaraq ölkənin iqtisadiyyatını planlaşdırmaqla idarə etməyə başladı. Lakin çarizm burjuaziyanın "şəxsi kapitalist təşəbbüsü" azadlığını məhdudlaşdıra bilmədi. Burjuaziya müharibədən
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|