Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
135 sifətlərlə Zaqafqaziyaya gələn müxtəlif emissarların apardıqları pantürkizm və panislamizm təbliğatı ilə müşayiət olunurdu. Zaqafqaziyanın sonrakı statusuna gəldikdə isə, Türkiyə höku məti gürcülərə özünün qalib gələcəyi təqdirdə müstəqil Gü rcüstan dövlətinin yaradılacağın ı vəd etmişdi 5 . Gənc türklər hələ 1908-ci ildə daşnaklarla danışıqlara başlamışdılar. 1914-cü ildə Ərzu ru mda keçirilən daşnak qurultayında "İttihad və tərəqqi" Partiyasının nü mayəndələri daşnaklara Türkiyənin ermən ilər yaşayan və müharibə nəticəsində Zaqafqaziyanın Rus iyadan alınacaq hissələrini özündə birləşdirəcək mu xtar ermən i dövləti yaradılmasını təklif etmişdilər. Lakin daşnaklar gələcəkdə Türkiyə əleyhinə q iyamı bundan üstün tutdular və beləliklə də öz xalq larının sonrakı taleyin i miüəyyənləşdirdilər. Türkiyə Rusiya ilə müharibədə Zaqafqaziya və Dağıstandakı müsəlman xalq larının kö məyinə ü mid bəsləyirdi. Lakin müharibənin əvvəllərində Türkiyə hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyinə dair heç bir vəd vermir, onun gələcək Turan imperiyasının tərkib inə qatılmasın ı plan laşdırırdı. Türkiyənin müharibəyə girməsi A lmaniyanın mənafeyinə cavab verird i, çünki bu, rus ordusunun xeyli qüvvəsini Qafqaz cəbhəsinə cəlb etməklə almanların Avropa cəbhələrindəki hərəkətini as anlaşdırırd ı. 1914-cü il oktyabrın 29-da türk və alman gəmiləri Sevastopol, Odessa, Novorossiysk və Feodosiyanı atəşə tutdu. Elə həmin gün alman "Breslau" kreyseri Kerç boğazından çıxış yolunu minaladı. Bu hərəkətlərə cavab olaraq, Rusiya oktyabrın 31-də rəs mi surətdə Türkiyəyə müharibə elan etdi. Türkiyə öz hərbi qüvvələrin i bir neçə cəbhədə - Qafqaz və Suriya-Fələstin cəbhələrində, Şərq i Frakiyada, İranla sərhəddə və b. yerlərdə cəmləşdirmişdi 6 . La kin ən iri hərbi qüvvələr Qa fqaz cəbhəsində yerləşdirilmişdi. Buradakı hərbi əməliyyatlarda ü mu mi sayı 190 min nəfər olan 3-cü ordu iştirak edirdi. Türkiyənin malik olduğu 40 piyada div iziyasından 11-i bu ordunun tərkibində id i. 3-cü türk ordusuna qarşı duran Qa fqaz rus ordusunun qoşunları 5 q rupdan ibarət idi və Batumdan Urmiyaya (Cənubi Azərbaycana) qədər 100 km-dən artıq cəbhə xətti boyunca səpələnmişdi. Noyabrın əvvəllərində 3-cü ordu Ərzuru m-Sarıqamış istiqamət lərindən hücuma keçdi. Batum vilayətinə girdi və Acarıstanadək irəliləməyə nail o ldu. Burada ruslara qarşı qalxmış müsəlman acarlar onları sevinclə qarşılad ılar. İlk uğurlardan ruhlanan və buna böyük əhəmiyyət verən Ənvər paşa orduya komandanlığı şəxsən öz üzərinə götürdü və böyük hücuma başlamaq əmrini verdi. Türklərin bilavasitə vəzifəsi Qars və Sarıqamış arasında rus qoşunlarını məğlub etmək idi. Burada rusların da məntəqəsi yerləşirdi. Bu əməliyyatın uğurla qurtaracağı təqdirdə Zaqafqaziyanın istilası əslində həll edilmiş olardı. 1914-cü il dekabrın 9-dan 1915-ci il yanvarın 5-dək Sarıqamış istiqamətində yolsuzluq və sərt şaxtalar kimi çox ağır şəraitdə rus və türk qoşunları arasında döyüşlər gedirdi.
downloaded from KitabYurdu.az
136 9-cu türk korpusu Sarıqamışda ruslara hücum etdi, eyni zamanda 10-cu korpus Sarıqamış və Qars arasında dəmir yol xəttini kəsdi. Elə bu vaxt şimal cəbhəsində ruslar Ərdahandan vurulub çıxarıldı. Çar hökuməti kömək üçün müttəfiqlərə müraciət edərək türklərin diqqətini Qafqaz cəbhəsindən yayındırmaq xatirinə hücum təşkil, etmələrini xahiş etdi. Tezliklə rus ordusunun qərargah rəisi general N.Yudeniçin başladığı əks hücum, habelə ağır hava şəraiti və türk qoşunlarının yorğunluğu nəticəsində 9-cu türk korpusu Sarıqamış yaxınlığ ında darmadağın edild i. Türkiyə əsgərlərinin xeyli hissəsi soyuqdan və aclıqdan öldü, 3500 nəfəri isə əsir götürüldü. Ümumiyyətlə, Sarıqamış əməliyyatında Türkiyə döyüşlərdə iştirak etmiş qüvvələrinin 86%-dən çoxunu itirmişdi. Sarıqamışdan sonra Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərin gedişində həlledici dönüş başlandı. 1915-ci ilin yazında ennəni silahlı dəstələrinin kömək göstərdiyi rus qoşunları Şərqi Türkiyənin ermən ilər yaşadığı ərazisinə soxu ldular. Eyni zamanda daşnaklar yerli ermənilərin türklərə qarşı üsyan qaldırmalarına nail oldular. Buna cavab olaraq Türkiyə hökuməti ermənilərin kütləvi surətdə köçürülməsini əmr etdi. Bu deportasiyanın gedişində xeyli miqdarda dinc əhali zərər çəkdi. Eyni zamanda general Lyaxovun rus dəstələri Batuma girərək türklərə kömək göstərdiy inə görə acar əhalisin in 90% -ni qırd ı 6 .
Qafqaz cəbhəsindən yayındırmaq ümidi ilə Cənubi Azərbaycan ərazisinə girdilər, beləliklə də İranın bitərəfliyi pozuldu. Almaniya və Türkiyənin məqsədi İranda ingilis və rusların təsirini puça çıxarmaq, habelə onun ərazisindən Cənubi Qafqaza soxulub ilk növbədə Bakını tutmaq idi. Türk ekspedisiya korpusu Ənvər paşanın dayısı Xəlil bəyin komandanlığı altında 1915-ci il yanvarın 1-də Təbrizi, apreldə isə Urmiyanı ələ keçirdi. Eyni zamanda İranın almanpərəst əhvali-ruhiyyəli hakim dairələri Cənubi Azərbaycandakı bəzi şahsevən tayfaları ilə əlaqə yaradaraq, onlardan rus qoşunlarına qarşı mübarizə üçün
silahlı dəstələr formalaşdırd ılar. Gənc türklər hərəkatının görkəmli xadimi, "İttihad və tərəqqi" partiyasının Azərbaycan və Qafqaz üzrə baş müfəttişi təyin olunmuş Ömər Nəcib Azərbaycanın şimal və cənub hissələrinin Türkiyənin himayəsi altında tezliklə birləşdiriləcəyi ü midilə Təbrizdə Cənubi Azərbaycan xan nəsillərindən olanların siyahısını tutmağa başlamışdı. Lakin bu planlar baş tutmadı. 1915-ci il yanvarın sonunda rus qoşunları hücuma keçib Təbrizə girdilər. Dilman döyüşündə Xəlil bəyin korpusu əzildi və tezliklə Cənubi Azərbaycandan sıxışdırılıb çıxarıldı. Bunun ardınca rus ekspedisiya korpusu general Bara- tovun komandanlığı altında Həmədan və Rumu tutub İsfahana yaxınlaşdı. Bundan əvvəl isə İranın cənubuna ingilis qoşunları çıxarılmışdı 7 . 1916-cı ilin yazında bütün Qafqaz cəbhəsi boyunca rus qoşunlarının Ərzurum və Trabzonun tutulması ilə başa çatan hücumu başlandı. Lakin rus qoşunlarının cəbhədəki sonrakı hücumu Rusiyanın bu bölgədə mövqelərinin gücləndirilməsindən çəkinən və Tür- kiyənin tamamilə darmadağın edilməsinə yol verməməyə çalışan İngiltərə və Fransa hökumətlərinin təzyiqi altında dayandırıldı.
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|