Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. MÜXTƏLİF PARTİYA VƏ TƏBƏQƏLƏRİN MÜHARİBƏYƏ MÜNASİBƏTİ
downloaded from KitabYurdu.az
137 Qafqaz cəbhəsində müharibə ço x ağır şəraitdə gedirdi. Sərt iqlim şəraiti, nəqliyyatın yarıtmaz vəziyyəti, silah çatışmazlığı, bir ço x zabit və generalların səriştəsizliyi və s. bütün bunlar böyük məhrumiyyətləri və canlı qüvvə itkilərini şərtləndirirdi. Cənubi Qafqazın əvvəlcə hərbi əməliyyatlar meydanına, sonra isə cəbhəyanı bölgəyə çevrilməsi diyarın siyasi vəziyyətinə və iqtisadi həyatına xeyli zərər vururdu. Mərkəzi Rusiya ilə əlaqələr pozulmuşdu, bu da diyarın zəruri ərzaqla təchizatını çətinləşdirirdi. Qara dəniz limanlarının bağlanması və neft məhsulları ixracının dayanması üzündən neftin qiyməti aşağı düşmüşdü. Türkiyənin ermənilər yaşayan vilayətlərindəki hərbi əməliyyatlar nəticəsində yüz minlərlə erməni rusların himayəsi altında İrəvan, Yelizavetpol və Bakı quberniyaları ərazisinə axışdı.
§ 2. MÜXTƏLİF PARTİYA VƏ TƏBƏQƏLƏRİN MÜHARİBƏYƏ MÜNASİBƏTİ
Birinci Dünya müharibəsinin başlanması Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrində kifayət qədər ziddiyyətli əks-sədaya səbəb oldu. Cəmiyyətin yuxarı sosial təbəqələri - burjuaziya, mülkədar və liberal ziyalılar müharibədə Rusiyanı müdafiə etdilər. Bu da burjua nümayəndələri və publisistlərinin açıq çıxışlarında, habelə rəsmi sənəd və bəyanatlarda öz ifadəsini tapdı. Müharibənin elə ilk günlərindən Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası açıqdan- açığa çar hökumətini müdafiə edirdi. 1914-ci il iyulun 21-də bu fraksiyanın imzası ilə "Milliyyət" jurnalında "Rusiyanın müsəlman əhalisinə" müraciəti dərc edildi. Bu müraciət müsəlmanları hər şeyi "Rusiyanın şöhrəti, onun bütövlüyü maminə" qurban verməyə çağırırdı 8 .
"azadlıq müharibəsi‖ adlandırdı və eyni zamanda qeyd etdi ki, "bir şey ki, rus ordusu xaricdəki xalqlara azadlıq gətirir, onda elə bu azadlıq Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan çoxsaylı xalqlara da mütləq bəyan edilməlidir" 9 . Mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələri zahirən hökumətə loyallığını saxlayaraq, müharibə nəticəsində xalq üçün daha geniş azadlıqlar əldə ediləcəyinə ümid bəsləyirdilər. Bu baxımdan Fətəli xan Xoyskinin aşağıdakı sözləri səciyyəvidir: "Bu müharibənin qalibi, kim olursa - olsun, bu müharibədən çoxlu yaralarla və zəifləmiş şəkildə çıxacaq. Zəifləməmiş və yaralanmamış bizlər isə xahiş yox, tələb edə
downloaded from KitabYurdu.az
138 biləcəyik. Biz, islam şiə ölkəsi Romanovlar xanədanından nə gözləyiriksə, Osmanlılar xanə- danından da onu gözləyirik. Müstəqillik, bizim üçün lazım olan bax budur, özü də böyük dövlətlər müharibədən sonra nə qədər çox zəif olsalar, bizim üçün azadlıq o qədər yaxşı olacaq. Bu azadlıq buradan, bizim yığılmış qüvvəmizdən, bizim pullarımızdan və bizim neftimizdən doğacaq. Çünki unutmaq olmaz: biz dünyaya daha çox lazımıq, nəinki dünya bizə" 10
Müharibə nəticəsində müstəqillik əldə olunacağına bəslənən, sonradan tamamilə özünü doğrultmuş bu ümidi M.Ə.Rəsulzadə də özünün "Açıq söz" qəzetinin ilk sayında başqa şəkildə ifadə etmişdi. O yazırdı ki, bu müharibə əzilən ölkələrin müstəqilliyini möhkəmləndirəcək sülhlə bitməlidir, əks halda, bu sülh uzun çəkməyəcək. ‖Ancaq dövlətçilik uğrunda öz mübarizəsində birləşmiş xalqlar istiqlaliyyət qazanacaqlar, çünki ancaq onlar birlik və dəyanətdən doğan ideallarına və özlərinə inama malik ola bilərlər" 11 . Lakin bununla bərabər, "Müsavat‖ın lideri Rusiya hökumətinin müharibədəki xəttini tamamilə müdafiə edirdi. Bu da qəzetin vətənpərvərlik istiqamətində öz ifadəsini tapırdı. M.Ə.Rəsulzadə elə həmin məqalədə yazırdı: "Bütün vətəndaşlarla birgə biz də hər şeydən əvvəl Rusiyaya uğurlar və qələbə diləməliyik" 12 .
publisistlər antirus təbliğatını gücləndirsələr də (bu da öz ifadəsini vərəqələr və Bakı qəzetlərinin bəzi məqalələrində tapmışdı), bütünlükdə Azərbaycan cəmiyyətinin yuxarı təbəqələri sözdə də, işdə də Rusiyaya tam loyallıq göstərirdilər. 1914-cü il iyulun 23-də Bakı şəhər Dumasının təcili iclasının qəbul etdiyi qətnamədə Bakı ticarət-sənaye burjuaziyasının sadiq təəbəlik hissləri və müharibənin uğurla qurtarması naminə onun hər cür qurbanlara hazır olduğu ifadə edilirdi. Bakıda, Gəncədə və digər şəhərlərdə vətənpərvərlik mitinqləri və nümayişləri, habelə məscidlərdə təntənəli dua oxuma mərasimləri keçirilir, bu tədbirlərdə bütün qüvvələrin, sərvətin və həyatın "vətən və taxt-tac" naminə verilməsinə hazırlıq ifadə edilirdi. Türk-müsəlman ziyalıların 1914-cü il dekabrın 8-10-da Peterburqda keçirilmiş, işində M.Cəfərovun, M. Əsədullayevin və b. Iştirak etdikləri IV müsəlman qurultayında çarizmə sədaqət nümayiş etdirildi. Qurultay iştirakçıları rus ordusuna kömək göstərmək məqsədilə bir sıra tədbirlərin (cəbhəyə sanitar dəstələrinin göndərilməsi, müharibə fonduna vəsait toplanılması və s.) həyata keçirmək barədə qərar qəbul etdi. Bakı neft sənayeçiləri qurultayının şurası 1914-cü ilin avqustunda döyüşən ordunun arxasında hospitalların təşkili üçün Qırmızı Xaç Cəmiyyətinə yarım milyon rubl ianə etməyi qərara aldı. 1914-cü ilin dekabrında Bakı neft sənayeçilərinin XXXIII qurultayı müharibənin ehtiyacları üçün 1 mln rubl ianə verilməsi qərarını çıxartdı və 1915-ci ilin yanvarından bu məqsədlər üçün neftin hər pudu üçün rüsum qoyulması barəsində vəsatət qaldırdı 13 . Lakin bu, Qara dəniz yolları üzərində yaranmış təhlükə ilə bağlı olaraq müharibənin əvvəlində neftin kəskin surətdə aşağı düşmüş qiymətlərinin Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|