Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
126 seçildi. Məsələn, bu partiyanın duma fraksiyasının üzvü olan M.Şahtaxtinski milli-dini bərabərlik, yerli özünüidarəçilik, zemstvo idarələrinə seçkilər haqqında qanun layihəsinin hazırlanması, aqrar və kəndli məsələləri, kəndlilərin hüquq bərabərliyi, xalq təhsili və şəhər özünüidarəsi üzrə komissiyaların tərkibinə daxil olmuşdu 145
. X.Xasməmmədov və F.Xoyski milli-dini bərabərlik komissiyasının üzvləri idilər. Ən müxtəlif məsələlər üzrə a zərbaycanlı deputatların çıxışları konkret təkliflərin hazırlanmasında onların iştirakının sübutudur. Məsələn, aclıqçəkənlərə və işsizlərə kömək haqqında məsələnin müzakirəsi zamanı Z.Zeynalov "trudovik"ləri müdafiə edən məruzə ilə çıxış etdi. O, aclıqçəkənlər və işsizlərə yardım göstərmək üçün vahid komissiya yaradılmasını təklif edərək, Dumaya bildirdi ki, seçicilər onu yola salarkən belə tapşırıq vermişdilər: "Bizə torpaq lazımdır, azadlıq lazımdır, çörək lazımdır, bizə iş lazımdır" 146 . Tətilçiləri çörəklə təmin etmədən, aclıqçəkənlərə to x olmaq imkanı vermədən tətillərin qarşısını almağ ın qeyri- mü mkünlüyü barəsində konkret dəlillərlə zəngin olan bu çıxış kadetlərin ancaq "sənaye böhranından" zərər çəkmiş işsizlərə kömək göstərilməsi təklifinə qarşı çıxan sosial- demokratların açıq-aşkar müdafiəsi kimi səslənirdi. Duma bu məsələ barəsində kadet qətnaməsinə düzəliş edərək, "sənaye böhranından zərər çəkənlərə" qeyd-şərtini oradan çıxardı
147 . İşsizlərə kömək komissiyasının üzvü seçilmiş M.Mahmudov "Proqress" qəzetində seçicilərə mü raciət edərək, onları işsizlər və onlara zəruri olan kö məyin miqyası barəsində məlu mat verməyə çağ ırırdı. Du mada deputatların torpaq məsələsi ü zrə mövqeyi sinfi və ziddiyyətli xarakter daşıyırdı. Bu məsələnin mü zakirəsinə böyük əhəmiyyət verən müsəlman fraksiyası aqrar ko missiyanın fəaliyyətində iştirak etmək üçün Bakıdan Ə.Topçubaşov, Q.Qarabəyov və B.A xundovu dəvət etmişdi 148 . Müzakirədə F. Xoyski bütün fraksiya adından çıxış edərək bildirdi ki, ö zgəninkiləşd irilmiş torpaqlar ümu mdövlət torpaq fondunu deyil, hər bir konkret vilayətin hüdud - larında vilayət torpaq fondunu təşkil etməli, torpaqların bö lünməsi və əhalin in seyrəldilməsi "ən demokratik prinsiplər ü zrə təşkil olun muş vilayət özünüidarə orqanların ın" ixtiyarına verilməlidir 149
. Aqrar məsələnin mü zakirəsində Z.Zeynalov torpaq məsələsi ü zrə müsəlman əməkçi fraksiyasının tələblərini irəli sürdü. O, Bakı quberniyası kəndlilərinin vəziyyətindən ətraflı danışaraq, bildirdi ki, kəndlilərin torpağı ən ucuz qiymətə də satın a lmaq imkanla rı yo xdur, torpağı onlara əvəzsiz, xüsusi sahibkar və s. torpaqlarını " məcburi özgənin kiləşdirərək bütün Rusiya vətəndaşlarına payla- nacaq xalq fondu vasitəsilə vermək lazımdır". O, xüsusi mülkiyyətə, hər cür pulla alqı-satqıla ra qarşı ç ıxış etdi. Müsəlman fraksiyasında qadınların hüquq bərabərliyi haqqında da məsələ qaldırılırdı. Fraksiya mo llalar şurası və müsəlman d inin in mü xtəlif instansiyaları ilə ço xlu razılaşdırmalardan sonra belə b ir nəticəyə gəld i: qadınlara seçki hüququ verilsin, ancaq seçkiqabağı yığ ıncaqlar ayrıca keçirilsin 150 . Peşəsi müəllim olan downloaded from KitabYurdu.az
127 M.Mahmudov Duman ın xa lq təhsili üzrə ko missiyasının üzvü kimi xalq maarifi naziri tərəfindən təqdim ed ilmiş qanun layihəsi ü zrə çıxış edərək diqqəti müsəlman müəllimlərin hüquqsuz vəziyyətinə yönəltdi. O qeyd etdi ki, müsəlman müəllimlər insan ləyaqətindən, xalq təhsili üzrə bu və ya digər vəzifəni tut maq hüququndan məhru m edilmiş xüsusi bir təbəqəyə ayrılıblar, onların ana d ilində danış maq hüququ yoxdur, buna görə də onlar sıxışdırılır. M.Mah mudbəyov icbari ümu mi ibtidai təhsil tələbi əlavə olun maqla, qanun layihəsinin ko missiyaya verilməsi barəsində kadetlərin təklifini müdafiə etdi. Du ma ko missiyasının yerli məhkəmə haqqında məru zəsi peşəkar hüquqşünaslar F.Xoyski və X.Xasməmmədovun xüsusi marağına səbəb oldu. Onlar Rusiyanın bütün guşələrində məhkəmə islahatı olması, məhkəmənin yerli əhalinin dilində aparılması zəruriliyinə tərəfdar çıxdılar 151
. II Dumanın buraxılmasından sonra III Dumaya seçkilər haqqında qanun verildi. Bu qanun Rusiya ucqarlarının Dumaya nümayəndələr göndərmək hüququnu xeyli məhdudlaşdırdı. Belə ki, əgər Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının hər birinin əvvəlki dumada 3 nümayəndəsi var idisə, indi bütün quberniyalar birlikdə ancaq iki nümayəndə seçə bilərdi, Tiflis quberniyası isə əvvəlki 4 deputat əvəzinə bir nümayəndəyə malik idi. Bütövlükdə isə Qafqazdan əvvəlki 28 deputatın əvəzinə 10 nümayəndə seçilməsi nəzərdə tutulurdu. Məhdudiyyətlər cəmiyyətdə narahatlığa səbəb oldu. "Kaspi" qəzeti yazırdı: "Elə eləmək lazımdır ki, Dumaya gedəcək on deputat əvvəlki 28 nəfərə bərabər olsun..." 152 .
"Əsasnamə"nin 25-ci maddəsində göstərilirdi ki, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyaları üçün ümumi olacaq seçki məclisində seçkilərin keçirilməsinə nəzarət Yelizavetpol qubernatoruna həvalə edilir, seçki məclisi isə Yelizavetpol şəhərində çağırılır. Seçkilər nəticəsində yuxarıda sadalanan quberniyaların müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına seçilən deputat Xəlil bəy Xasməmmədov oldu. Erməni əhalisini İ.Saqatelyan, rus əhalisini isə özünün xəbəri olmadan prikazçik şəhadətnaməsinə görə qafqazlıya dönmüş təsadüfi "həştərxanlı" Timoşkin təmsil etdi 153
. III Dövlət Duması 1907-ci il noyabrın 1-də açıldı. Onun bütün rəhbərliyi oktyabristlərdən ibarət id i. N.A.Xomyakov sədr seçildi, sonralar bu vəzifədə növbə ilə A.İ.Quçkov və M.V.Rodzyanko oldular. Bu, III Dumanın özündən əvvəlki dumalara nisbətən daha sağ mövqe tutacağını göstərirdı. X. Xasməmmədov dumanın səkkiz daimi komissiyasından bir neçəsinin - imperatora müraciətlər hazırlamaq, sorğular, köçürmə məsələsi və məhkəmə islahatları üzrə komissiyaların tərkibinə daxil idi. X.Xasməmmədovun Duma fəaliyyəti, çıxışları, sorğuları, müxtəlif duma materialları hazırlanmasında iştirakının təhlili sübut edir ki, o, yorulmadan Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif imperiya instansiyalarına göndərilən petisiya, xahişnamə və müraciətlərindən toplanmış tələb və istəklərin həyata keçirilməsinə çalışırdı. X.Xasmə mmədovun 1907-c i il noyabrın 13-dəki iclasda II Niko laya
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|