Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN DÖVLƏT DUMALARINDA
downloaded from KitabYurdu.az
120 § 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN DÖVLƏT DUMALARINDA
1905-ci il dekabrın 11-də Rusiyada Dövlət Dumasına seçkilər haqqında yeni qanun nəşr olundu. Seçki hüquqlarının genişləndiyini bəyan edən bu qanun fəhlələrə q ismən, kəndlilərə cüzi seçki hüquqları verilməsin i nəzərdə tuturdu. Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil olunmaq hüququ qazandı. Lakin höku mət milli ucqarların əhalisinin Du mada təmsil olun masını məhdudlaşdırmaq və maksimu m surətdə azaltmaq məqsədilə ucqarlarda seçkilər haqqında qaydaların tətbiq edilməsi məsələsini öyrənmək adı altında bir sıra ko missiyalar yaratdı. Uzun bürokratik hazırlıqdan sonra 1906-cı il fevralın 2-də çar "Qafqazda seçkilər haqqında əsasnamə"ni təsdiq etdi. "Əsasnamə" kəndlilə rin seçkilərini torpaq sahiblərinin seçkiləri ilə ü mumi bir quberniya seçki məclisində birləşdirərək, Qafqaz kəndlilərini dumada müstəqil təmsil olun maqdan məhru m etdi. Can işinə seçkilərin vaxtını
Qafqaz quberniyaları "əhalisin in sakitləşdirilməsindən" asılı olaraq müəyyən etmək hüququ həvalə edilmiş və bununla da Qafqa z duma seçkilərini qeyri-müəyyən müddətə ləngitmə k imkanı vermişdi. Lakin, buna baxmayaraq, Bakı qəzası və quberniyasında seçkilər 1906-cı il mayın 31-də, Yelizavetpol quberniyasında isə mayın 16-da, yəni aprelin 27-də açılmış I Dövlət Du ması artıq fəaliyyətə başladıqdan sonra keçirildi. Əliyev Məmmədtağı, Haqverdiyev Əbdürrəhman bəy, Bahadurov Xristofor İvanoviç, Ziyadxanov İsmayıl xan Əbülfət xan oğlu, Muradxanov Əsədulla bəy və Topçubaşov Əlimərdan bəy Dövlət Du masına deputat seçildilər 125
. Dumada təmsil olunmuş ən müxalifətçi siyasi qurum kadetlər partiyası idi. Onlar fəal seçkiqabağı təşviqat aparmaq və əhalinin əksər təbəqələrinin mənafeyini mövcud şəraitdə çox dolğun əks etdirən platformalarını geniş təbliğ etmək hesabına seçkilərdə qalib gəlmişdilər. Onlar "Rusiyanın birliyinə və bölünməzliyinə yalnız tərəfdar olduqlarını söyləmir, həm də ona nail olmaq yollarını hər vasitə ilə asanlaşdırmağa çalışırdılar. Hökuməti buna güclə nail olmaqda təqsirləndirən kadetlər bildirirdilər ki, "süngülər və güllələrlə Rusi- yanın birliyinə nail olmaq olmaz" və "hər bir tabe xalqın adət-ənənələri, dili və dininə" hörmət bəyan edilməlidir 126
. Daha sonra bu xalq azadlığı partiyası seçiciləri inandırırdı ki, o, özünəməxsus milli həyat keçirən bütün yerlərdə geniş özünüidarənin, muxtar quruluşun, "ümumi, pulsuz, məcburi təhsilin" və s. tərəfdarıdır. Bütün bunlar müsəlman ucqarlarında, o cümlədən də Azərbaycanda bütün yuxarı sosial təbəqə nümayəndələri üçün kifayət qədər cəlbedici idi. Onlar öz ümidlərini məhz kadetlərə bağlayırdılar. Dumada ən iri fraksiyaya malik olan kadetlər şöbələrə, daimi və müvəqqəti komissiyalara başçılıq edir, bununla da bütovlükdə siyasi mühitin müəyyənləşdirilməsində iştirak edirdilər. Buna dumanın iclaslarında şəxsiyyətin toxunulmazlığı, ölüm hökmünün ləğvi, vətəndaş bərabərliyi, siyasi azadlıqlar və i.a., yəni kadetlərin proqramında əks olunan bütün məsələlərin mü zakirələri tutarlı sübut idi. Azərbaycanlı deputatlar imperiyanın müsəlman ucqarlarının 36 deputatını
downloaded from KitabYurdu.az
121 birləşdirən Müsəlman parlament fraksiyasına daxil oldular. O, öz sayına görə, dumada Ukrayna qrupu, Polyak polosu və b.dan böyük, ən iri fraksiyalardan biri idi. Ə.Topçubaşov kadetlər fraksiyasının bürosuna daxil oldu. Fraksiya kadetlər partiyası ilə birgə hərəkət etmək barədə qərar qəbul etdi. Ə.Topçubaşov bu barəd ə P.N.Milyukova məlumat verdi
127 . Kadet partiyası komitəsinin iclasında bu təklif qəbul edildi və qərara alındı ki, fraksiyanın; nümayəndəsinə dərhal kadetlərin fraksiya komitəsinə daxil olmaq və Kadet partiyası MK-na seçilmək hüququ verilsin 128 .
təqdim olunan bütün qanun layihələri və sorğular haqq ında ətraflı məruzələr dinlənilsin. Lakin qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən heç b iri yerinə yetirilmədi. Fraksiyanın bütün məsələləri baxılmamış, onun özü, tərkibi və vəzifələri haqqında Ə. Topçubaşovu Dumanın 14 iyul tarixli iclasına olan məlu matı da din lənilməmiş qaldı, çünki həmin vaxtadək Du ma artıq buraxılmışdı. Rusiya imperiyası qanunlarında müsəlmanlara aid məhdudiyyətlərin müyyənləşdirilməsi üzrə deputatlardan Axtyamov, Alkin və Topçubaşov tərəfindən başlanmış iş də başa çatdırılmadı 129 .
mü zakirələrin başlıca mövzusu aqrar-kəndli məsələsi id i. Bütün partiya və qrup mövqelərin in də məh z bu məsələdə daha dəqiq surətdə aşkara çıxması təsadüfi deyildi. Mayın 8-də kadetlər tərəfindən müzakirəyə aqrar qanunu layihəsi təqdim olundu. Burada
mülkədar torpaqların ın məcburi şəkildə
qis mən özgəninkiləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Ona trudoviklərin cavab olan layihəsində isə mülkədar torpaq sahibliy inin tammilə "ü mu mxalq torpaq fondu"nun yaradılması, yəni torpaqların milliləşdirilməsi təklif ed ilird i. Müsəlman fraksiyası aqrar islahatın əsas müddəalarını müzakirə edərək, müsadirə o lunan torpaqların "ədalətli qiy mətlə" haqqı ödənilməsi şərti ilə xüsusi sahibkar torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsi təklifinə tərəfdar çıxdı. Fraksiya üzvləri eyni zamanda vəqf torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsini yolverilməz sayır və hesab edirdilərki, kəndli pay torpaqları "udel, kabinet və monastır torpaqları hesabına" artırılmalıd ır. Layihə köçürmələrin dayandırılmasını tələb edirdi 130 .
ko missiyanın məruzəsin in mü zakirəsində iştirak
edən Ə.Topçubaşov hesab edirdi ki, aqrar ko missiyanın məlu matını g eniş şəkildə nəşr etmək zəruridir və bir "ucqarlı" "qafqazlı" kimi təklif edird i ki, məlu mat təkcə dövlət dilində deyil, həm də imkan daxilində tərcü mə olunaraq "yerli dillərdə" də dərc edilsin. "Bütün rus təbəələrinin hüquq bərabərliyi, v icdan azadlığı, söz azadlığ ı, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, kəndlilərə torpaq verilməsi kimi məsələlərin işlənib hazırlan masında, bu qəbildən olan ü mu mi dövlət məsələlə rində milli xarakterli elə bir məsələyə yol verilə bilməz. Rusiyanın bütün xalqların ın mənafeləri buna yol vermir, dövrün bütün şəraiti bunun əleyhinədir" 131
. Azərbaycanlı deputatlar Du man ın işində - həm onun iclaslarında, həm də Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|