Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
116 Çar manifestinin çıxması ilə nəticələnən 1905-ci ilin inqilabi hərəkatı cəmiyyətin bütün təbəqələrini hərəkətə gətirdi, s iyasi partiyaların və təşkilatların yaranmasına təkan verdi. Həmin ildə Azərbaycanın siyasi səhnəsində ilk olaraq sırf milli, heç bir ümumrusiya təşkilatının filialı və ya şöbəsi olmayan partiyalar meydana çıxdı. 1905-ci ilin fevralında Gəncədə "Sosial-federalistlərin türk inqilabi komitəsi" yarandı. Siyasi partiyanın rüşeymi olan bu komitə 1905-ci ilin fevralında iki vərəqə buraxdı 100
. Bu vərəqələrdə çar hökuməti müsəlmanların hüquqlarını məhdudlaşdırmaqda, Bakıda millətlərarası toqquşmalar təşkil etməkdə, Qafqazda köçürmə siyasətini həyata keçirməkdə ittiham olunurdu. Vərəqələrdə sosial-federalist ideyaları, "əsarətin" aradan götürülməsinə, Qafqaz xalqlarını birliyə, Qafqazın federal quruluşuna can atan bütün təşkilatlarla birgə fəaliyyətə və bu fəaliyyəti əsas düşmənə - rus hökumətinə qarşı yönəltməyə çağırış öz əksini tap mışdı. Beləliklə, Sosial-federalistlərin Türk İnqilabi Komitəsi Azərbaycanda muxtariyyət və Rusiyanın federativ quruluşu haqqında ideya irəli sürmüş ilk milli təşkilat idi.
1905-ci ilin yayında Gəncədə "Qeyrət" adlı qrup yaradıldı 101
. O, Şuşada da müəyyən nüfuza malik idi 102 . Aşkar olunmuş sənədlərə əsasən bu nəticəyə gəlmək olar ki, məhz bu qrup 1905-ci ilin yayında Gəncədə (Yelizavetpolda) formalaşan ilk milli siyasi qurum olan u Qeyrət" partiyasının əsasını qoymuşdu. Bu partiyada müxtəlif təbəqələr təmsil olunmuşdu, lakin onun rəhbərləri yuxarı təbəqənin nümayəndələri idi. Onların sırasında Gəncənin tanınmış hüquqşünasları və ictimai xadimləri Ələkbər bəy Rəfibəyli və Adil bəy Xasməmmədov 103
, bəzi mənbələrə görə, türk ədəmi-mərkəziyyət partiyasının başçısı Nəsib bəy Yusifbəyli də var idi 104 .
gürcü sosial-federalistlərin proqramının təsiri özünü büruzə verirdi. Əsas məqsədlərdən biri Qafqazın Rusiya ilə federativ münasibətlər qurmaq və bu federasiya çərçivəsində müsəlman əhaliyə mu xtariyyət vermək id i 105
. "Qeyrət‖in üzvləri H.Fəttahov, M.H.İsmayılzadə, M.Həlilov və b. əhali arasında federalizm ideyalarını yaymaqla yanaşı, sosial-demokrat və digər partiya nümayəndələri ilə birgə bir çox mitinqlərdə millətlərarası savaşa son qoymaq çağırışı ilə iştirak edirdilər. "Qeyrət" partiyası 1908-ci ilə qədər fəaliyyət göstərdi, lakin bəzi sənədlərə görə, 1912-ci ildə Balkan müharibələri başladığı dövrdə federalistlər fəallaşmaqda id ilər. Siyasi səhnədə isə "Qeyrət" yenidən 1917-ci ilin Fevral inqilabından sonra yeni liderlər, yeni "Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası" adı və yeni proqramı ilə parlaq fəaliyyətə başladı. 1905-ci ilin yazı və yayında Rusiya imperiyasının müstəmləkə ucqarlarında müsəlman xalqlarının siyasi qüvvələrinin birləşməsi prosesi davam edirdi. Azərbaycan nümayəndələri "Ümumrusiya müsəlman ittifaqı"nın ("İttifaqi-müslimin"in) yaradılmasında fəal iştirak etmişdilər. Ə.Topçubaşov bu təşkilatın 1905-ci ilin avqustunda Nijni Novqorodda I (təsis) qurultayının çağırılmasında, proqram sənədlərinin hazırlanmasında və
downloaded from KitabYurdu.az
117 fəaliyyətində bilavasitə iştirak etmiş. 1906-cı ilin avqustunda onun Mərkəzi Komitəsinin III qurultayında təsis edilmiş daimi bürosuna daxil olmuşdu. Azərbaycan nümayəndələri İttifaqın komissiyalarına üzv seçilir, onun qurultay, müşavirə və yığıncaqlarında iştirak edirdilər. "İttifaqi-müslimin" Rusiya müsəlmanları siyasi qüvvələrinin sonralar Rusiya dövlət dumalarının bütün çağırışlarında müsəlman parlament fraksiyasının fəaliyyətində özünü göstərmiş birliyin bünövrəsi idi. Fraksiya qanun layihələrinin işlənməsində, sorğuların hazırlanmasında ümumrusiya müsəlman qurultayının qərar və qətnamələrini rəhbər tuturdu. Bakıda 1905-ci ilin noyabrında 17 Oktyabr Manifestinin verilməsindən sonra ölkədə yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə edən mitinqlər keçirildi. Mitinq iştirakçıları belə bir məsələdə yekdil idilər ki, manifestin vədləri həyata keçirilməli və ümumi seçki hüququ. müsəlmanların Rusiya dövlət dumasında mütənasib sayda nümayəndələrlə təmsil olunması və b. tələblər yerinə yetirilməlidir. Azərbaycanda burjua xadimlərinin kadetlərə rəğbət bəsləyən bir hissəsi 1905-ci il dekabrın 4-də Konstitusion Demokratlar Partiyasının Bakı şöbəsinin təşkilində iştirak etdi. Azərbaycan cəmiyyətinin nümayəndələri İ.Hacınski, İ.Hacıyev, Ə.Topçubaşov, K.Səfərəliyev şöbənin daimi bürosuna seçildilər. Şöbənin 300 nəfər üzvü var idi. Dövlət dumasına seçki kampaniyasının gedişində şöbənin fəaliyyəti nəzərə çarpacaq dərəcədə canlandı. Seçkilərin nəticələri kadet partiyasının populyarlığını bir daha nümayiş etdirdi. Azərbaycandan olan bütün deputatlar duma fəaliyyəti dövründə daim özlərinin bu partiyaya mənsubiyyətlərini unutmurdular. 1912-ci ilin yanvarında Yelizavetpol qubernatoru polis departamentinə bildirdi ki, "ziyalılar başdan-başa kadetçilik eləyirlər: ayrı-ayrı, müstəsna hallarda ciddi surətdə öz daxili inamlarına görə, əksəriyyəti isə nəyə görəsə, belə hesab edir ki, kadet platforması hər bir ziyalı üçün mütləq lazımd ır" 106
. 1905-ci ilin payızında "Müsəlman əyanları, ziyalıları və yuxarı təbəqələrin ittifaqı və müdafiə cəmiyyəti" meydana çıxdı 107
. Cəmiyyət "Bakı şəhərinin məşhur və hörmətli adamlarına müraciət" nəşr etdirdi. Müraciətdə müəlliflər hökumətə qarşı yönəlmiş azadlıq hərəkatına rəğbət bildirir 108
, eyni zamanda qeyd edirdilər ki, bu hərəkatdan müsəlmanlara qarşı istifadə edilməsinə cəhd göstərildiyi təqdirdə cəmiyyətdə birləşmiş qüvvələr qətiyyətli cavab verəcəkdir... 1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında Bakı və Yelizavetpol qubern iyalarında "Difa i" partiyası meydana çıxd ı. Vahid milli siyasi təşkilatın yaradılması məqsədə uyğunluğunun meydana çıxmasında 1905-ci ildə erməni-müsəlman ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi az rol oynamadı. 1906-cı ildə Tiflisdə keçirilmiş barışdırıcı qurultayın siyasi yekunlarından biri "Daşnaksutyun" və onun silahlı qüvvələrinə qarşı Azərbaycan tərəfindən özünə siyasi partiya və döyüş drujinaları yaratmaq zərurəti qarşısında qalmasını etiraf etməsi o ldu 109 .
idi 110
. Gəncədə, Şuşada, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda, Tərtərdə, Qarsda, Naxçıvanda, Vladiqafqazda və b. yerlərdə partiyanın şöbələri yaradılmışdı 111 .
112
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|