Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
122 şöbə və komissiyalarında əməli surətdə yaxından iştirak edirdilər. İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında millətlərarası toqquşmalar barəsində daxili işlər nazirinə ünvanlanan sorğu üzrə İ.Ziyad xanov çıxış etdi. Onun kifayət qədər ətraflı bəyanatında Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrin əvv əllərindəki ərizə və petisiyalarında olan, demək olar ki, bütün tələbləri ö z əksini tapmışdı. O, bir daha imperiya çərç ivələri hüdudlarınd a siyasi hüquqsuzluq vəziyyətindən narahatlığını bildirib, qeyri millətlərin hakim siniflərinə də rus burjuaziyası və mü lkədarları ilə eyni hüquq verilməsinə tərəfdar çıxd ı. İ.Ziyad xanov Du ma tribunasından inzibati o rqanların özbaşınalığı, müsəlman ruhanilərinin mənafeyin in tapdalanması haqqında mə lu mat verd i. O, aqrar məsələdə başlıca bəlan ı çarizmin köçürmə siyasətində görürdü. "Mərkəzi Rusiya kimi b izim də torpağa ehtiyacımız var, biz də həmçin in aztorpaqlılıq və torpaqsızlıqdan əziyyət çəkirik. Lakin in zibati orqanlar bu məsələni başqa cür hə ll etdi", deyə köçürmə lərə qarşı et ira z edirdi. İ.Ziyad xanovun məru zəsində zemstvonun olmamasına, şəhər özünüidarə orqanlarında yerli millətlərin nümayəndələrindən olan qlasnıların sayının məhdudlaşdırılmasına da diqqət yetirilird i. Ali təhsilli azərbaycanlıların dövlət müəssisələrindəki vəzifələrə buraxılmaması, bəzi ali məktəblərin azərbaycanlılar üçün bağlı olması onu narahat edirdi 132
. Azərbaycan nümayəndələrini əhalin in şəxsi və mülki təhlü kəsizliyi məsələləri də maraqlandırırdı. Dövlət dumasın m 31 nəfər üzvü 1906-cı il iyunun 26-da da xili işlər nazirinə əsas qanunların nəş rinə qədər (1906-c ı ilin apreli) bir sıra yerlərdə gücləndirilmiş mühafizən in elan olun ması barəsində narahatlıq bildirən sorğu təqdim etdi. Ə.Haqverdiyev də sorğunu imzalayanların sırasında id i. Du ma üzvləri xəbərdarlıq ed irdilər ki, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında bir ildən çox davam edən bu vəziyyət " min lərlə insan həyatının itkisi və diyarın tam iqtisadi dağıntısı ilə nəticələn mişdir". Du ma bu məsələni mü zakirə etməyə tələs mədi. İyunun 14-də bu sorğu Nazirlər Şurasının sədrinə göndərildi. İyulun 7-də, yəni Duman ın bura xılması ərə fəsində, Na zirlər Şurasınm sədri Qore mıkin Du manın sədrinə cavabında bildirdi ki, "canişinin vəzifəsi və hakimiyyəti ümumi nazirlik quruluşuna münasibətdə tam, müstəqil şəkildə qoyulmuşdur və buna görə də Nazirlər Şurası Dövlət Dumasının Qafqaz diyarına aid sorğularına cavab vermək üçün qanuni səlahiyyətlərə və lazımi məlumatlara malik deyildir" 133
. Beləliklə, Nazirlər Şurası Qafqaz millətlərinin taleyinə tamamilə laqeydlik göstərərək, bu sorğuya cızmaqara ilə cavab verdi və formal olaraq sorğunun müəlliflərini canişinin üstünə göndərdi. 1906-cı ilin hadisələri, millətlərarası toqquşmaların güclənməsi sübut edirdi ki, canişin heç bir diyarda şəxsiyyətin toxunulmazlığının təmin olunması üçün tədbirlər görmək fikrində deyil. Ə.Topçubaşov, İ.Ziyadxanov, M.T.Əliyev və A.Muradxanov bir sıra deputatlarla birlikdə sədrə müraciət edib, Qafqaz hökumət orqanlarının "dinc rus vətəndaşlarının talançıları" kimi hazırladıqları Ter vilayəti dağlılarından ibarət strajniklərin dərhal geri qaytarılmasını tələb etdilər 134 . Bununla da onlar çar hökumətinin downloaded from KitabYurdu.az
123 Rusiya imperiyası xa lqları içərisində canfəşanlıqla apardığı düşmənçilik to xu mla rı səpmək siyasətinə etiraz bildirdilər. Azərbaycan deputatları vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti, qayda-qanun yaradılması barəsində, qanunsuzluq və zorakılıq əleyhinə, inzibati orqanların özbaşınalıqları haqqında müxtəlif sorğular verilməsi müzakirəsində iştirak edirdilər. Krım tatarları Ə.Topçubaşovdan öz hüquqsuz vəziyyətləri barədə petisiyanı çar hökumətinə çatdırmağı xahiş etmişdilər. Lakin Dumanın buraxılması onların bu xahişini yerinə yetirməyə imkan vermədi. Dumanın bütün müsəlman fraksiyasının, o cümlədən Azərbaycan deputatlarının siyasi amalı Ə.Topçubaşov tərəfindən "Müsəlman parlament fraksiyası" məqaləsində çox dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur: "Müsəlman proqramı ciddi surətdə konstitusiya əsasları üzərində dayanaraq, torpaqların milliləşdirilməsi, d in məsələlərində tam muxtariyyət, bütün imperiya ərazisində özünü idarə edən kiçik vahidlər və vilayət məclislərinin təsis edilməsi ilə yerlərdə geniş muxtar idarəçilik prinsipini irəli sürür" 135
. O, Dumada milli zəmində bir dənə təzahürün də müşahidə edilmədiyini böyük məmnun luqla qeyd edir, "xalq nümayəndəliyinin ilk addımlarının Rusiyanın bütün xalqları üçün ümumi olan ictimaidövlət quruculuğu məsələlərinə yönəldilməli olduğunu başa düşən millət nümayəndələrini" xüsusilə tərifləyirdi 136
. La kin müsəlman xalq ları deputatlarının böyük ü mid lər bəslədikləri I Dövlət Dumasının fəaliyyəti uğursuzluqla başa çatdı. Çar höku məti "nümayəndəli qanunvericilik orqanı" ilə məsələni b itirmək barəsində qəti qərar qəbul edərək, iyunun 9-da Duma deputatlarının ic lasları keçirilən Tavriya sarayının bütün qapılarını bağlı saxladı. Bu, deputatlar üçün gözlənilməz id i. Kadet fraksiyasının təşəbbüsü ilə hökumətə etiraz bildirildi və iclasları Vıborqda keçirmək qərara alındı. Sosial-de mokratla r və trudoviklər də kadetlərlə hə mrəy idilər. İyunun 9-u və 10-da Vıborqdakı iclaslarda Azərbaycan deputatları da iş t ir a k edirdilər. Ə.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov kadetlər tərəfindən tərtib olunmuş və Vıborq iclaslarının bütün iştirakçıları tərəfindən bəyənilmiş "Xalq deputatlarından xalqa" müraciətini imzaladılar. Onlar Rusiyanın bütün əhalisini Dumanın buraxılması əleyhinə etiraz çıxışlarına (vergiləri ödəməkdən, rekrut mü kəlləfiyyətindən, istiqrazları tanımaqdan imtina etməyə və s.) çağırırdılar. Bakı qubernatoru 1906-cı il iyulun 15-də bütün yerli qəzetlərin redaktorlarına və mətbəələrə "Dövlət dumasının keçmiş deputatlarının müraciətini" çap etməyin qadağan olduğu barədə sərəncam göndərərək, onları inzibati qaydada ən sərt cəzalar veriləcəyi ilə hədələdi 137 .
işi qaldırıld ı. Deputatlar məhkəməyə verildi. On ları xalqa ünvanlanmış xüsusi müraciətlə "Rusiya əhalisini itaətsizliyə və qanun əleyhinə çıxmağa qızışdırmaq niyyətində olmaqda və bu müraciətin ço xsaylı nüsxələrin i Rusiya hüdudlarında yaymaqda" təqsirləndirirdilər 138 .
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|