Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 yöndəmsiz və çirkin Eldəniz olmuşdur. Tacir qulları arabalara dolduraraq, İraqa gətirmişdi. İlin isti vaxtları idi, buna görə də karvan yalnız gecələr yol gedirdi. Eldəniz satınalınma qullardan ən kiçiyi idi. Yolda o, üç dəfə yuxulu halda arabadan düşmüşdü. İki dəfə onu qaldırıb arabaya qoymuşlar, üçüncü dəfə isə tacir, onsuz da onu pulsuz aldığından, əmr edir ki, onu yolda qoysunlar. Eldəniz səhər ayılanda, karvanın izi də qalmamışdı. A xşamçağı o, karvanı haqlayanda, taciri heyrət bürümüşdü. Mirxondun rəvayətinə görə, İraqda bu qulları sultanın vəziri Əbu Ha mid Əli ibn Əh məd əs-Sü meyrəmi tacirdən satın alır. Ancaq Eldənizi almaqdan imtina edir. Eldəniz ağ layır və vəzirdən xah iş edir ki, onu da götürsün. Vəzir razılaşır, Eldəniz diribaşlığı və fərasəti ilə tezliklə ağasının rəğbətini qazan ır. Hic ri 516-c ı ilin səfər ay ında (may, 1122) is ma ililər və zir Sü meyrə mini Həmədanda öldürürlər. Onun bütün var-dövlətini sultan müsadirə etdirir 1 . Eldəniz də sultanın xid mətinə keçir. Sultan onun bacarığını görüb, tərb iyəsini Əmir Nəsrə tapşırır. Bir müddətdən sonra Eldəniz heç bir sahədə öz tay-tuşlarından geridə qalmırdı, əksinə, at çapmaqda, ox atmaqda onlan arxada qoyurdu. Tezliklə onu sultan mətbəxinə başçı (əlhivan salar) qoydular 2 .Burada Eldəniz öz sahmançılığın ı və iş aparmaq bacarığın ı göstərdi. O, bu vəzifəsində ikən Sultan Mahmudu ölüm yaxaladı. Sultan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə (1132-1135) Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirild i və o, vəzifə pillələrində sürətlə irəli getdi. Sultanın bütün ömrü boyu məsləhətçisinə çevrilən qadını Mö münə xatın ona xüsusi iltifat göstərirdi. Eldəniz onun göstərişlərinə əməl edərək heç bir vaxt saray münaqişələrinə qarışmır və bir-b irilə kəskin ədavət aparan əmirlərin hər hansı bir dəstəsinin tərəfini saxlamırdı. Sultan Eldənizin sadiqliyini q iy mətləndird i və onu əmir rütbəsinədək qaldırdı. Bir qədər keçməmiş sultan II Toğrul Eldənizi azyaşlı oğlu Arslan şaha atabəy təyin etdi. Sultan II Toğrul öləndə isə yeni Sultan Məsud (1135 -1152) Şəmsəddin Eldənizi II Toğrulun dul qadnına evləndirdi. Hə min qadından (Mömünə xatından - C.Q.) onun iki oğlu - Nüsrətəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan və bir qızı o ldu, qızın adın ı biz b ilmirik 3 . 1136-c ı ildə Sultan Məsud Arranı atabəy Eldənizə iqta torpağı verdi və o, Bərdəyə ö z iqamətgahına yola düşdü 4 . Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda gəlirdi. Yavaş - yavaş o, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda əmirlikləri ö zünə tabe etdirdi 5 . 1 İbn əl-Cövzi, VIII, səh.308-309; Sibt ibn əl-Cövzi, 2/1, səh.107-108. 2 Əl-Qəlqəşəndi, V, səh.471. 3 Nişapuri, səh.75. 4 Yenə orada. 5 Şərəfəddin Bitlisiyə görə (I, səh.409), atabey Eldəniz Azərbaycan və Ermənistana canişinlik vəzifəsini hələ Sultan Mahmudun hakimiyyəti dövründə almış və Eldəniz" ləyaqətlə işə başlamış, 39 Cüzcaninin (açıq-aydın yanlış) dediyinə görə, guya Şəmsəddin Eldəniz "öz imperiyasının öz qulları arasında bölüşdürən" Böyük Sultan Səncərin məmlükü idi. "Bu qullar "atabəy" adı daşıyırdılar. Azərbaycanın və İraqın taxt-tacını Səncər atabəy Eldəniz əs-Səncəriyə verdi. O, Azərbaycan ərazini öz hakimiyyəti altına alıb, ço xlu işlər gördü və bu ölkədə onun fəaliyyətinin izləri hələ də qalmaqdadır" 1 . Şəmsəddin Eldəniz İraq sultanlığı taxtı uğrunda gedən mübarizə nəticəsində baş verən çoxlu ara müharibələrində iştirak edirdi. Azərbaycana göndəriləndən sonra isə o, taxt-tacın hər hansı bir iddiaçısının fəal tərəfdarı olma mışdır. "O gücləndi, bütün böyük hökmdarları əzdi və çoxlarını özünə tabe etdi, türkmənlərin qiyamçı başçılarını tamamilə darmadağın dağıtdı. O, Arran ölkəsindəki çaxnaşmalara son qoydu" 2 . Bu mürəkkəb dövrü qələmə alan naməlum erməni müəllifi qeyd edir ki, tarixin bu dövrü "qorxunc və müharibələrdə qələbə çalan, çox dolaşıq qəsdlərin mahir bilicisi, onların rəhmsiz peyğəmbəri böyük xəlifə Eldənizin" hakimiyyəti ilə əlamətdardır. "[Bu xüsusiyyətlərinə görə], o öz xalqı arasında tam ehtiram sahibidir və məşhurdur. O, çox ölkələri fəth etmişdir, [bununla yanaşı] o, xoş xasiyyəti və sülhsevərliyi ilə məziyyətlənir. Onun hakimiyyəti illərində ölkələrin çoxunda asayiş hökm sürürdü" 3 . Mənbələrdən görünür ki, Şəmsəddin Eldəniz bu həyəcanlı dövrdə irəli getməsinə kö mək edən döyüşçü və siyasətçi keyfiyyətlərinə malik idi. Sultan sarayının bu sadiq xidmətçisi təmkinliliyi və şəraiti qiymətləndirmək bacarığı ilə fərqlənir, öz vaxtmı sakit gözləyirdi. Mənbələr onun fəaliyyətinin birinci dövründən danışarkən sultana və onun ailəsinə sədaqətliyini qeyd edirlər. Eldəniz müstəqil hakim və atabəy olanda, onun əmirlərlə işləri yoluna qoymaq bacarığı ön sıraya çıxır; bu mənada Mxitar Qoşun Arrandakı çaxnaşmalara son qoyulmasına aid məlu matı bizim üçün xüsusilə qiy mətlidir. Əmirlərin çıxışları nəticəsində Süley man şah taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları Eldənizə müraciətlə xahiş etdilər ki, öz oğulluğu Arslan şahı İraq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin. Bu barədə məktubla müraciət edən əmirlərin ittifaq ının başında qüdrətli və nüfuzlu Şərafəddin Müvəffəq Qord-Boz dururdu. O və Eldəniz hələ sultan Məsudun məmlükü olduğu vaxtlardan yaxın dost idilər və hər ikisinin nisbəsi əl- Məsudi idi 4 . Hic ri 555-c i ilin zülqədə ayında (noyabr, 1160) atabəy Eldəniz 20 min lik ordunun başında Arslan şahla Həmədana gəldi 5 . Burada onları dövlətin bütün əyan ona [etibar edilən] əyalətlərin mühafizəsi və müdafiəsində, himayə və mübarizəsində lazımi qətiyyət və cəhdlik göstərmişdi". 1 Cüzcani, I, səh.165, 170-171. Çox güman ki, Cüzcani Səlcüqilərin hakimiyyəti altında olan ərazilərdəki bütün hakimləri Ali sultanın vassalları kimi təsəvvür edirdi. 2 Мхитар Гош, стр, 17 3 Erməni aqioqrafıya abidələri, səh.254. 4 Əl-Hüseyni, vər.80b; Ravəndi, səh.264-266; Yəzidi, səh.146. 5 Nişapuri, səh.74; Əbül-Fida, III, səh.36. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|