Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 sultana göndərəcəyəm. Özü mə heç nə saxlamayacağam". Bu barədə o, özü sultana və atabəy Eldənizə yazdı" 1 . Xuzistan hakimi Şimlə də atabəy Eldənizin vassalı id i 2 . Bağdadda Sultan Arslan şahın adına xütbə o xun masına xəlifənin etirazından sonra Şimlə Eldənizin göstərişi ilə hərəkət edib Bağdadın hüdudlarına hücum etdi və xəlifə Müstənciddən Bəsrə ilə Vasit arasındakı bir sıra torpaqları ona güzəştə getməsini tələb etdi. O bilird i ki, bu torpaqlan iqta kimi Su ltan Arslan şahdan və atabəy Eldənizdən almış - dır. Xəlifədən bu torpaqlara yiyələn mək üçün fərman istədi. Yaln ız bir neçə aydan sonra xəlifə qoşunları Şimləni tutduğu torpaqlardan çıxartmağa müyəssər oldu 3 . Beləliklə, atabəy Şəmsəddin Eldəniz Qafqaz dağlarından İran körfəzinə qədər uzanan nəhəng bir ərazini ö z hakimiyyətinə tabe etdirdi. Eldənizin hakimiyyətində olan ərazi "Tiflis qapılarından Məkranadək uzanırd ı. O, Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyə yiyələn mişdi" 4 . Mosul, Kirman və Fars atabəyləri, Şirvan, Xuzistan, Xilat, Ərzən ər-Ru m və Marağa hakimləri Eldənizin adına (xəlifə və sultanın adına sonra) pul kəsdirib, xütbə oxutduran vassallar id ilər. Əl-Hüseyni belə yazır: "Atabəy Eldəniz əsil hökmdar id i. Əmrləri o verir, iqta torpaqlarını paylayır, dövlət xəzinəsinə nəzarət edirdi, Sultan Arslan şah ibn Toğrulun isə ancaq adı hökmdar idi" 5 . Şəmsəddin Eldənizin adları çəkilən nüfuzlu şəxslərdən, o cümlədən atabəylərin üzərində sultandan sonra ikinci s iyasi hakimiyyət mövqeyi onun fəxri "Böyük atabəy" (atabəy əl-əzəm) adında da öz əksini tapmışdı. Beləliklə, öyrənilən dövrün ən böyük dövlət xadimi atabəy Eldənizin fəaliyyəti, birliyi, nisbi də olsa, ara mübarizələrinin zəifləd ilməsi yalnız atabəyin sərəncamındakı hərbi qüdrətə, ehtiyat mənbələrinə və onun nüfuzuna görə əldə edilə bilən dövlətin - İraq sultanlığının mərkəzi hakimiyyətinin möhkəmlən məsinə imkan yaratdı. Eldəniz bir növ ikili hakimiyyətin yaradıcısı oldu: hicri 555 (1160)- ci ildə o, İraq sultanhğında hakimiyyəti öz əlinə aldığ ı vaxtdan etibarən Sultan dövlət başçısı rolunu formal ifa etməklə səlahiyyəti bitmiş bir şəxsə çevrildi. Qoşunların başçısı, vəsaitlərin sərəncamçısı, nəhayət, vassalların əsil süzerini Atabəy idi. Belə bir vəziyyət, şübhəsiz ki, hakim sinfin ço x hissəsinin mənafeyinə, hər şeydən əvvəl ço x da iri olmayan iqta sahiblərinin və varlı şəhərlilərin mənafey inə uyğun gəlirdi. İri hərb i qüvvələrin cəlb olunduğu daimi ara mübarizələri, gü man ki, mü lklərdən gəlirlərin müntəzə m alın masını çətinləşdirir və yalnız iri əyalətlərə 1 Əl-Hüseyni, vər.93a-94a; həmçinin bax: İbn əl-Əsir, IX, səh.108; Məhəmməd ibn İbrahim, səh. 52, 66. 2 Əl-Hüseyni, vər.95b-96a; İbn əl-Əsir, IX, səh.96-97, 134. 3 Yenə orada. 4 İbn əl-Əsir, IX, səh.l 19, 367; İbn Xaldun, V, səh.178-179. 5 Əl-Hüseyni, vər.94b. 45 sahib olan, varlanmağa, öz mülklərini genişləndirməyə ümid edən əmirlər üçün əlverişli id i. Ali hakimiyyətin - sultanın adından fəaliyyət göstərmək imkanı qazanmış Eldəniz öz mövqeyindən sülalə mülkiyyətlərin i genişləndirmək üçün istifadə edird i. Ancaq güclü rəqiblərə - Mosul və Fars atabəylərinə münasibətində və həmçinin ucqar ərazilərin hakimlərinə münasibətdə Atabəy onla rın vassal asılılığını tanıması ilə kifayətlənird i. Mənbələr (müsəlman olmayanlar içəris indən çıxmış abidələr xüsusilə əhəmiyyətlidir) Eldənizin hakimiyyəti dövründə ara didişmələrinin zəiflədiyi haqqında məlumat verirlər ki, buna da onun siyasətinin nəticəsi kimi baxmaq lazımdır. Əgər biz Böyük atabəy Şəmsəddin Eldənizin daha güclü rəqib lərinin onun yaratdığı dövlətlə qarşılıqlı münasibətlərini işıqlandırmasaq, onun fəaliyyət mənzərəsi yarımçıq olar. Bu rəqib, çarları ta monqol hücumlarına qədər Azərbaycan hakimləri Eldənizlərlə daimi münaqişədə olan Gürcüstan idi. Hicri 556-cı ilin şaban ayında (avqust, 1161) gürcü qoşunları çar III Georginin (1156-1184) başçılığı altında Azərbaycana hücum edib, "Arran ölkəsindəki Ani şəhərini 1 tutaraq, burada çoxlu əhali qırdılar. Sultanın vassalı - Xilatın hakimi şah-ərman Seyfəddin Bəy-Teymur mühasirəyə alınmış şəhərə kömək göstərmək istədi, ancaq gürcülər tərəfindən məğlub edildi və güc-bəla ilə əsir düşməkdən yaxasını qurtardı 2 . Gürcülər "o qədər düşmən qoşununu qılıncdan keçirtdilər ki, onun sayını kimsə müəyyənləşdirə bilmədi, əsir alınanlar isə 41 min id i" 3 . Şaban ayında 30 minlik gürcü qoşunu "yenidən islam ölkəsinə soxuldu və Dvini tutdu, bu, Azərbaycan ölkəsinin ucqarında, Rum ölkəsi yaxınlığında bir şəhərdir. Onlar 10 minə yaxın sakini qarət edib öldürdülər, çoxlu qadın və uşağı soyundurub, çılpaq və ayaq-yalın qovub əsir apardılar. Ancaq öz ölkələrinə qayıdanda, gürcü qadınları onların müsəlman qadınları ilə davranışlarına qarşı çıxdılar və öz döyüşçülərinə dedilər: "Siz müsəlmanları məcbur edirsiniz ki, sizin onların qadınları ilə etdiyiniz rəftarı onlar da bizimlə etsinlər. Yalnız bundan sonra qadınların paltarlarını özlərinə qaytardılar" 4 . Bir müddətdən sonra gürcü qoşunları yenidən Azərbaycana soxuldu, Gəncə şəhərini tutdular, onu talan etdilər, əhalidən çoxlu əsir ahb, çoxlu hərbi qənimətlə birlikdə apardılar 5 . Bundan xəbər tutan atabəy Eldəniz öz qoşunlarını gürcü feodallarına qarşı yürüşə hazırladı. Xilatın hakimi Seyfəddin Bəy-Teymur, IMarağa hakimi Nüsrətəddin Arslan- 1 İbn əl-Əsir, IX, səh.77; İbn Xaldun, V, səh.171; Арабский ононим, D-173, vər.673a. 2 İbn əl-Əsir, IX, səh.77; İbn əl-Kalanisi (İbn əl-Əzraq), səh.361; Stepannos Orbelian, səh.271; Vardan, səh.155. 3 Vardan, səh.155. 4 İbn əl-Əsir, IX, səh.79-80; İbn əl-Kalanisi, səh.361; Vardan, səh.155; Əbu Şəmə,1/2, 329; Yaqut, IV, səh.112; Əbül-Fida, III, səh.39. 5 İbn əl-Kalanisi, səh.361. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|