Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
180 Dvindəki numizmatika tapıntıları onun Azərbaycan şəhərlərindən olduğunu sübut edir. X.A.Muşeqyanın yazdığı kimi, " Dvində Özbəkdən başqa Eldənizlər sülaləsinin bütün nümayəndələrin in pullan və daha çox Eldən izin, Qızıl Arslanın və Əbu Bəkrin sikkələri işlənird i. Eldənizlərin sikkələri Dvində geniş yayılmış və şəhərin numizmatik materialında ən böyük qrupu təşkil edir. Başqa cür də ola bilməzd i, çünki XII əsrin ikinci yarısından XIII əsrin əvvəllərinədək Dvin Eldənizlərin bilavasitə hakimiyyəti altında id i" 1 . Orta əsr müəllifləri Azərbaycan şəhərlərinin sənətkarhq məhsulları və onların başqa yerlərə aparılması haqqında məlu matdan başqa, ölkənin ayrı-ayrı əyalət və vilayətlərində ixrac olunan əşya və mallar barəsində də ümumiləşdirilmiş məlu mat vermişlər. Məsələn, Arrandan başqa yerlərə ipək, düyü, xırda və iribuynuzlu mal-qara və çoxlu miqdarda at aparılırdı 2 . Burada, Kür və Araz çayları üzərində satış məqsədilə balıq ovlamaq iiçün xüsusi bəndlər tikilird i 3 . Quştəsfı vilayətində düyü və buğda becərilirdi. Bu rada ço xlu su arxları var idi, onlarda saxlanıları su quşları və bahqlardan çoxlu gəlir əldə edilirdi. Mənbələr xəbər verir ki, "elə o lurdu ki, birdən yüz qaz bir dinara satılırdı" 4 . Orta əsr müəllfifi müəllfifi Muğan vilayəti haqqında belə yazmışdır: "Dünyanın məskunlaşmış hissəsində Arrandakı qədər tikili (imarət) [yo x]dur" 5 . Bu dövrdə Azərbaycanda möhkəmliliyi və alın mazlığı ilə məş hur olan çoxlu qalalar var id i. On lar xarici işğalçıların hücumunun qarşısını almaqda böyük rol oynayırdılar. Belə qalalardan Azərbaycan Atabəylərinin xəzinəsi saxlanan Əlincəqalanı, Şutur qalasını (Gəncədən 40 km şərqdə), Ru in-Dej, Tala, Qotur, Dizmar, Dərə-Dej, Nou-Dej, Qəhrəm, Şahi, Şəmiran, Zaris, Mahan, Mərdankini, Firuzabad, Hayzən, Balək, Əliabad, Balduk, Ucan və başqa qalaları göstərmək olar 6 . Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin yüksəlişinin ən yüksək zirvə -sində, yəni Atabəy Eldənizin və onun oğlanların ın dövlətə başçılıq etdiklə ri dövrdə dövlət xəzinəsinə daxil o lan gəlir böyük məb ləği təşkil edirdi və "Azərbaycan pulla və insanlarla zəngin olan b ir ölkə idi" 7 . Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tərkib inə daxil olan başlıca əyalətlərdən biri də Fars İraqı idi. Buradan xəzinəyə gələn illik gəlir 8 25,2 milyon ilxan ilər 1 Х.А.Мушнгян, стр. 8, 9, 16, 29, 53, 63, 86-96. 114-151,150-151. 2 Н.Д.Миклух о-Маклай.Аноним XIIIв., стр.199. 3 Əl-Bakuvi. səh.84. 4 Ən-Nəsəvi, səh.222. 5 Н.Д.Миклух о-Маклай.Аноним XIIIв., стр 199; Zəkəriyyə əl-Qəzvini səh.254; Yaqut, VIII, səh.198-199. 6 Bu qalalar haqqında Yaqutun, Zəkəriyyə əl-Qəzvininin, Həmdullah Qəzvininin, əl-Nəsəvinin və başqalarının əsərlərində münasib yerlərə bax. 7 İbn əl-Əsir, IX, səh.367. 8 Fars İraqı Azərbaycanla, Ərəb İraqı ilə, Xuzistanla, Farsla, Dəştə Kəbir səhrası ilə, Qumislə və Gilanla həmsərhəd idi. 181 dinarını təşkil edird i 1 . Azərbaycan Atabəyləri dövründə Azərbaycan əyalətinin verdiyi illik gəlirin məb ləği 20 milyona yaxın ilxanilər dinarı və ya 8,57 milyon abbasilər dinarından ibarət idi 2 . Arran və Muğan əyalətlərindən Atabəylərin xəzinəsinə daxil o lan illik gəlir 3 milyon ilxanilər dinarı və ya 12,3 milyon abbasilər d inarına bərabər idi 3 . Monqol işğalıdan qabaq Quştəs fi vilayətindən ahnan gəlir ildə 1 milyon ilxanilər d inarı və ya 0,5 milyon abbasilər dinarını təşkil edirdi 4 . Təxminən bu qədər məb ləğ ildə Şirvanşah xəzinəsinə də daxil o lurdu 5 . Bundan əlavə, Azərbaycan Atabəylərinin xəzinəs i atabəy Eldənizlərin vassallarından - Fars, Mosul, Kirman, Xu zistan və Xilat atabəylərindən alınan gəlir hesabına zənginləşird i. XII əsrdə və XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Atabəyləri dövlətində sikkə zərbi və pul tədavülü Atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyəti dövrünə ən yüksək zirvəyə çatan ilk Eldənizlərin hərbi-siyasi müvəffəqiyyətləri, şübhəsiz ki, onlann iqtisadi qüdrəti əsasında qazanılırdı. İqtisadi qüdrətin potensial imkanları isə Azərbaycan Atabəyləri dövlətində, onlann vassallarında, həmçin in Şirvanşahlar dövlətində və vassallarında maliyyə işlərinin vəziyyətini, sikkə kəsilməsin in və tədavülünün xüsusiyyətlərini nəzərə almadan mü mkün deyildir. Monqollara qədərki Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti, qeyd olun-duğu kimi, məhsuldar qüvvələrin artması, ticarətin və əmtəə-pul münasibətlərin in genişlənməsi ilə səciyyələnir. Lakin bu proses hələ davam etməkdə o lan gü müş çatışmazlığı şəraitində gedirdi. Tədiyyə vəsaiti kimi gü müş mislə əvəz o lunmuşdu və aydındır ki, bu hal həmin dövrün istehsal və mübadilə xü susiyyətləri ilə bağlıdır. Məlu m olduğu kimi, hələ Azərbaycanda Atabəylər dövlətinin yaranması ərəfəsində maliyyə işlərində, gü müş böhranına görə, bütün Şərqdə sikkə-pul sistemi misə əsaslanırdı, yəni əsas tədiyyə vasitəsi kimi mis sikkələr kəsilir və 1 Abbasilərin (qızıl) dinarı Qazan xanın hakimiyyət dövrünün və ya "Xani əsrinin" (1300 -cü ilin əvvəli) 2 V 3 dinarına bərabər idi, yəni 7 ilxanilər dinan 3 abbasilər dinarına bərabər idi. 3 abbasilər dinan 14 dirhəmə bərabər idi. Həmdullah Qəzvininin zamanında bu 7 dinar 6 abbasilər dinarına bərabər idi (Həmdullah Qəzvini əsərinin 32-33-cü səhifələrindəki Q.le-Strencin 1-ci qeydinə bax). Beləliklə, Fars İraqından alman illik gəlir 10,8 milyon abbasilər dinarını təşkil edirdi. 2 Həmdullah Qəzvini, səh.78. 3 Yenə orada, səh.91. 4 Həmdullah Qəzvini, səh.94. 5 Yenə orada, səh.93. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|