39
Maldarlıqla Albaniyanın həm yarımköçəri, həm də oturaq əhalisi məĢğul
olurdu. Lakin təsərrüfatçılığın daha geridə qalmıĢ formalarının hakim olduğu dağlıq
rayonlarda bu sahə üstünlük təĢkil edirdi.
Albaniyanın təsərrüfat həyatında balıqçılıq da böyük rol oynayırdı. Balığı
duzlayır, qurudur və dəvələrlə qonĢu ölkələrə aparırd ılar. Onun piyindən müalicə
əhəmiyyətli yağ əldə edir, içalatın ı qaynatmaqla qiy mətli nərə yapıĢqanı
hazırlay ırdılar.
Orta əsr mənbələrində Kür sahili əhalisinin balıq ovu ilə məĢ ğul olması
haqqında çoxlu məlu mat vardır. Mo isey Kalankatlı albanların Kür və Arazdan
tutulan balıqdan xəzərlərə bac verdiklərini xəbər verir.
§ 6. ġƏHƏRLƏR VƏ DĠGƏR YAġAYIġ MƏSKƏNLƏRĠ
Albaniyanın erkən orta əsrlər dövrü Ģəhər həyatının canlanması və
Ģəhərlərin artması ilə səciyyələnir. Bu zaman köhnə Ģəhərlərin (Qəbələ, Naxçıvan,
Dərbənd) tikilib geniĢlən məsi prosesi ilə yanaĢı, yeni Ģəhərlərin (Bərdə, Beyləqan
və b.) yaranması prosesi gedirdi. QonĢu Ermənistan dövlətçiliyin in ləğ vi ilə
əlaqədar baĢ verən tənəzzül müqabilində Albaniya Ģəhərlərinin tərəqqisi bu dövrün
özünəməxsus xüsusiyyətlərindən idi.
Albaniyada feodal münasibətləri bir qədər baĢqa Ģəraitdə, qüvvətli siyasi
mərkəzi hakimiyyət Ģəraitində inkiĢaf edirdi; bu hakimiyyət Ģəhərlərin olmasını
maddi zəru rət hesab edir, onların tərəqqisinə kö mək göstərməyə çalıĢır, feodallarla
mübarizədə onlardan istifadə edirdi. Yeni feodallaĢan əyanlarda da onlara pay
edilmiĢ torpaqları mənimsəməyə maraq yaranır; bütün bunlar Ģəhər həyatının
çiçəklən məsinə, köhnə Ģəhərlərin abadlaĢdırılmasına, yeni Ģəhərlərin salın masına
gətirib çıxarırdı.
Albaniya Ģəhərlərin in ticarət-sənətkarlıq təbəqəsi arasıkəsilməyən ticarəti
təmin edə bilən güclü mərkəzi hakimiyyətə məxsus qüdrətli dövlətin olmasında
maraqlı idi. Məh z buna görə, erkən orta əsrlər A lbaniya Ģəhərləri alban
arĢakilərinin, sonralar isə alban mihran ilərin in dayağı id ilər.
Albaniya Ģəhərləri ya ticarət yolu üzərində yerləĢən kənd icmasına
əsaslanan qədim məskənin yerində, ya hökmdar və ya feodal təsərrüfatının
(dastakertin) bazasında, ya da sənətkarlıq və ticarətin inkiĢafı üçün əlveriĢ li o lan
yerlərdə təĢəkkül tapmıĢdı. Albaniyada aĢağıdakı Ģəhərlər var idi: beynəlxalq
tranzit ticarətin in ana yollarında meydana çıxmıĢ Ģəhərlər; Bərdə, Dərbənd, Qəbələ,
Çoqa, Beyləqan belə Ģəhərlərdən id i. Bu Ģəhərlər iri in zibati və ticarət -sənətkarlıq
mə rkə zləri sayılırd ı. Qaynaqlarda onlar "əzə mətli" və "Ģan -Ģöhrətli" Ģəhərlər
40
adlandırılırd ı. ġəhərlərdən ġəki, ġəmkir, Girdiman, Naxçıvan və b. əsas ticarət
yollarından aralı və ucqar yerlərdə salın mıĢ sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idi. Bu
Ģəhərlər eyni zamanda hərbi dəstələrin yerləĢdiyi qalalardı. Üçüncü tip Ģəhərlər
əkinçilik xarakteri daĢıyan, sosial-iqtisadi mənada Ģəhər olmayan, lakin feodal
vilayətlərinin in zibati mərkəzləri sayılan Ģəhərlər idi. Belə Ģəhərlərə indiki Ağdam
rayonunda yerləĢən Gavurqala, Qax rayonundakı Torpaqqala, Mingəçevir və bir
sıra baĢqa məskənləri aid etmək olar. Ġlk iki tip Ģəhərlərin ətrafında əhalisi kənd
təsərrüfatı ilə məĢğul olan kənd nahiyələri yerləĢird i.
Moisey Kalankatlı və Movses Xorenatsinin məlu matları A lbaniya
Ģəhərlərinin siyasi strukturunu aydınlaĢdırmaq imkanın ı verir; məlu m o lur ki, bu
Ģəhərlər yerli məmu rlar, hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. V əsrdə Tsri Ģəhərinin
hakimi a rĢaki hökmda rla rın ın nəslindən olan Xoçkarik id i. Mənbələrdə ki mə lu mat
bütün Ģəhər sakinlərinin iĢtirak etdiyi, kəskin siyasi Ģəraitdə qərarlar çıxaran Ģəhər
yığıncaqlarının olması ehtimalın ı da verir. Belə ki, 626-cı ildə, xəzərlər Bərdəyə
hücum etdiyi zaman Sasani mərzbanı, yaln ız alban əyanlarının və Ģəhər
sakinlərinin razılığ ını alandan sonra xəzərlərə hərbi müqavimət göstərilməsi
haqqında qərar qəbul edə bilmiĢdi.
Albaniyanın mühüm Ģəhərlərindən biri Qəbələ id i. ġəhər e.ə. IV əsrin
sonu - III əsrin əvvəllə rində meydana çıxmıĢ və e. XVIII əsrinədək mövcud
olmuĢdur. V əsrədək Qəbələ Albaniyanın paytaxtı, alban hökmdarları və alban
arxiyepiskopunun iqamətgahı olmuĢ, paytaxt Bərdə Ģəhərinə köçürüldükdən sonra
isə ölkənin ən iri siyasi-in zibati, d ini-in zibati (arxiyep iskopluq), ticarət-sənətkarlıq
və mədəni mərkəzlərindən biri olaraq qalmıĢdır. Ço xillik arxeoloji iĢlər nəticəsində
məlu m olmuĢdur ki, I əsrin sonundan XVIII əsrin ortalarınadək Ģəhər Qaraçay və
Covurluçay arasındakı hündür təpədə yerləĢmiĢdi. ġəhər 25 ha-da çox sahəni tutan,
içqalası Səlb ir adlanan Ģimal və Qala adlanan cənub hissələrinə bölünürdü. ġəhər
sakinləri IX əsrədək əsasən Səlbirin, IX əsrdən isə Qalanın ərazisində yaĢayırdılar.
Qazıntılar zaman ı ço xsaylı yaĢayıĢ evləri və ictimai tikili qalıqları, habelə zəngin
maddi-mədəniyyət nümunələri aĢka ra çıxarılmıĢdır.
V əsrdən sonra Moisey Kalankatlıya görə, alban hökmdarı Vaçe tərəfindən
tikilmiĢ Bərdə (onun Partav adı erməni mənbələrindəki yazılıĢ formasına əsaslanır)
paytaxt olur. Mühüm karvan yollarının qovĢağında yerləĢən bu Ģəhər Yaxın və Orta
ġərqin ən iri ticarət mərkəzlərindən biri idi. Böyük Uti v ilayətində yerləĢən Bərdə
erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının siyasi, dini və mədəni mərkəzinə çevrildi.
Bərdə son alban arĢakilərinin və Mihranilər sülaləsindən olan hökmdarların, VI əsrdən
isə alban katolikosunun iqamətgahı olur. Ticarət-sənətkarlıq mərkəzi olan bu
Ģəhərdən baĢqa yerlərə ipəkqurdu, barama, çoxlu ipək, qızıl boya və s. aparılırdı. 628-ci
ildə Ġran-Bizans müharibələri zamanı Bərdə Bizansın müttəfiqləri o lan xəzərlər
tərəfindən dağıdılmıĢdı. ġəhər ancaq VIII əsrin əvvəllərində, Xilafətin Ģimal
vilayətlərinin hakimi Əbd əl-Əziz ibn Xatimin əmri ilə bərpa edilmiĢdir.
Naxçıvan - Azərbaycanın ən qədim Ģəhərlərindən biridir. Yazılı qaynaqlarda,