41
Araz çayının sol sahilində yerləĢən bu Ģəhər haqqında ən erkən məlumat tarixçi Ġosif
Flaviyə (e.ə. I əsr) və yunan coğrafiyaçısı Ptolemeyə (e. II əsr) mə xsusdur. V-VII və
XIII-XVII əsrlərin erməni, VIII-XIII əsrlərin alban müəlliflərində, eləcə də IX-XIII
əsrlər ərəb və fars dilli mənbələrdə bu Ģəhər haqqında məlumat vardır. I əsrdən VI
əsrədək Naxçıvan Albaniyada Ģəhər və vilayət olmuĢdur. 591 -ci il müqaviləsinə görə
Naxçıvan Sünik və Vaspurakan vilayətləri tərkibində bilavasitə Ġrana tabe edilmiĢdir.
VI-VII əsrlərdə Naxçıvanda Ġran Ģahı I Xosrovun adından pul kəsən zərbxana var idi. Ġran
- Bizans müharibələri zamanı Naxçıvan gah Sasani, gah da Bizans qoĢunlarının
basqınlarına məruz qalırdı.
Erkən orta əsrlər dövründə Dərbənd yalnız albanların baĢ qalası,
Sasanilərin Qafqazdakı istinadgahı kimi deyil, həm də mühüm orta əsr Ģəhəri, ən iri
ticarət-sənətkarlıq və siyasi mərkəzlərdən biri kimi tanın mıĢdı. Onun qədim
dünyanın ən mühü m ticarət yollarından biri ü zərində tutduğu əhəmiyyətli mövqeyi,
alban hökmdarları və Sasanilər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyəti Ģəhərin sürətli
inkiĢafı üçün Ģərait yaratmıĢdı. VI əsrdə Dərbənd mütəĢəkkil daxili struktura, dürüst
seçilmiĢ topoqrafiyaya malik Ģəhər kimi məĢhur idi.
"Alban tarixi"ndə Dərbənd "əzəmətli Ģəhər" adlandırılırd ı. VIII əsr erməni
tarixçisi Gevondun məlumatına görə, Dərbənd qala divarları və bürclərlə əhatə
olunmuĢdu. Ananiy ġirakatsinin "Erməni coğrafiyası"nda Dərbənd "Çora keçidin in
Ģəhəri, dənizin ortasında tikilmiĢ möhtəĢəm istinadgah" adlandırılmıĢdır.
Moisey Kalankatlının təsvirindən Ģəhərin küçə və meydanlar sis temini
əhatə edən daxili planı məlu m olur: "[Xəzərlər] abır-həyasını itirmiĢ yırtıcı
canavarlar kimi [Ģəhər sakinlərin in] ü zərinə atıld ılar, Ģəhərin küçə və
meydanlarında onları amansızcasına kəsib-doğradılar... A lovun yanan qamıĢlıqda
dolaĢan [dilləri] kimi onlar bir qapıdan girib, o b irisindən çıxırd ılar".
Alban hökmdarları və Sasani Ģahlarının hərbi-siyasi dayağı və strateji
məntəqəsinin əvvəlcə böyük bir qarnizonun yerləĢdiyi mühü m inzibati mərkəzə,
daha sonra isə inkiĢaf edərək ticarət-iqtisadi mərkəzinə çevrilməsi nəticəsində
Dərbənd bir Ģəhər kimi təĢəkkül tapmıĢdır. Strateji məntəqənin erkən orta əsr
Ģəhərinə çevrilməsində Sasani Ģahlarının quruculuq fəaliyyəti böyük rol
oynamıĢdır.
Ticarət-sənətkarlıq mərkə zi kimi Dərbəndin əsas sənətkarlıq sahəsi
qədimdən burada mövcud olmuĢ və sonralar daha da inkiĢaf etmiĢ toxuculuq idi.
Dərbəndin arxeo loji təbəqələrində çoxlu silah, Ģeypur, metal məmu latlar, zinda n,
çəkic, mis və dəmir filizi qalıqlarının tapılması burada metal emalı və
metallurg iyanın inkiĢafına dəlalət edir. ġüĢə əĢyalarının ço xluğu, onların
özünəməxsusluğu və geniĢ çeĢidi Dərbənddə ĢüĢə istehsalının yüksək inkiĢafından
danıĢmağa imkan verir.
Dulusçuluq burada çox yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı. Xeyli ən
mü xtəlif təyinatlı qab-qacaq, ço xlu saxsı su borusu, biĢmiĢ kəıp ic, kirəmit, soba
qalıqları, qab-qacaq biĢirmək üçün vəsait və s. Ģəhərin yüksək inkiĢaf etmiĢ
42
dulusçuluq istehsalından xəbər verir. Bu dövrdə Dərbənd həm də mühüm
beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilir; ehtimal ki, bu zaman o daha ço x Xəzəryanı
ticarət yolunun ən böyük tranzit məntəqəsi rolunu oynayırdı.
ġəhər ərazisinin sahəsinə (150 ha-a yaxın) görə Dərbənd Ön Asiya,
Cənubi Qafqaz və Orta Asiyanın bir çox ən iri erkən orta əsr Ģəhərlərin i xey li
geridə qoyurdu. Arxeolo ji məlu mat lara görə, dənizkənarı rayon hesaba
alın mamaqla Ģəhərin məskunlaĢmıĢ ərazisin in ü mu mi sahəsi 26-27 ha-a çatırdı ki,
bu da Ģəhərin divarlarla əhatə olunmuĢ sahəsinin 1/6 hissəsini təĢkil edird i.
QuruluĢ baxımından Dərbənd aydın Ģəkildə iki tərkib h issəyə ay rılır:
içqala və Ģəhərin özü; indi narınqala adlanan içqala xüsusi yer tuturdu. Bu, Ģəhər
hakiminin iqa mətgahı, onun sarayı və qarnizonun yerləĢdiyi yer, inzibati, hərbi-
siyasi və mədəni mərkəz id i. 2,5-3,5 m qalın lıqda, ayrı-ayrı sahələrdə hündürlüyü
20-25 m-ə çatan möhtəĢəm divarlar onu alın maz qalaya çevirir. Ġlkin o rta əsrlər
Dərbəndi Ģəhər strukturunun bir hissəsi olan rabada (Ģəhər ətrafına) malik deyild i;
beləliklə, d ivarlarla əhatə olun muĢ çox böyük ərazi Ģəhərə kifayət qədər iri sahədə
geniĢlənmək və in kiĢaf etmək imkanı verirdi.
ġəhərin sosial strukturuna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki,
narınqalada alban hökmdarları, sonralar isə Sasanilər tərəfindən təyin edilən Ģəhər
hakimi otururdu. Sasani Ģahlığ ının Dərbənddəki caniĢini V əsrdə " mərzban" titulu
daĢıyırdı. ġəhər əyanlarından ibarət hakim siniflə xırda alv erçi və sənətkarlar
arasındakı təbəqəni təĢkil edən döyüĢçülər Ģəhər cəmiyyətinin strukturunda xüsusi
yer tuturdular. Sasanilər sərhədlərin mühafizəsi üçün Dərbənddə hərbi kolon istləri
yerləĢdirərə k, onla ra torpaq paylayırdıla r.
Dərbənd o dövrdə ġərqi Qafqazda olan əsas xristian mərkəzlərindən biri
kimi də tanın mıĢdı.
Tədqiq edilən dövrdə Beyləqan, ġamaxı, ġabran, Xalxal, ġəmkir, A maras,
Xunan kimi Ģəhərlər də məĢhur id i.
§ 7. TĠCARƏT VƏ PUL DÖVRĠYYƏSĠ
Erkən orta əsrlər dövründə Albaniya təbii ehtiyatlarına və coğrafi Ģəraitinə
görə bir-b irindən fərqlənən vilayətlərdən ibarət geniĢ ərazin i tuturdu. Bu fərq
özünü ayrı-ayrı vilayətlərin məhsullarında da göstərirdi. Albaniyanın təbii
ehtiyatları baĢqa ölkə lərin də d iqqətini cə lb edird i. Bundan əlavə, A lbaniya
ərazisindən bir sıra tran zit ticarət yolları keçirdi. Xəzər dənizinin qərb sahili
boyunca uzanan yol xüsusilə canlı idi. Bu yol Cənubi Qafqazı, o cümlədən
Azərbaycanı həm Yaxın və Orta ġərqin mədəni mərkəzləriylə, həm də Qafqaz sıra