Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

137 

Sakasena və b. vilayət və əyalətlərini tutmaqla Kürün sağ sahili torpaqların ın iĢğalını

baĢa  çatdırır.  Qədim  Ģəhər  olan  ġəmkiri  ələ  keçirdikdən  sonra  Kürün  sol  sahilinə

adlayan  ərəblər,  oradakı  Ģəhər  və  kəndləri  də  tutur,  Qəbələnin,  ġəkinin,  Hayzanın, 

ġirvanın,  ġabranın,  Məsqətin,  Lakzın,  Filanın,  Təbərsəranın,  yenidən  əl-Babın

(Dərbənd) və b. yerlərin hakimləri ilə müqavilə bağlayırlar. 

Bağlanılan  sülhə  baxmayaraq,  ərəblər  getdikdən  az  sonra  Ģirvanlılar  və

dərbəndlilər,  görünür  öz  qoĢunu  ilə  Dərbəndə  gəlmiĢ  xəzər  xaqanının  təhriki  ilə 

Xilafətlə  bağladıqları  müqavilələrin  Ģərtlərini yerinə  yetirməkdən boyun  qaçırırlar.  32

(652-653)-ci ildə Salman ibn Rəbiə dörd minlik qoĢunu ilə yenidən Dərbəndə daxil olur 

və bu zaman artıq Ģəhəri tərk etmiĢ Xəzər ordusunun izi ilə  onların Bələncər Ģəhərinə

doğru  irəliləyir.  BaĢ  vermiĢ  qanlı  döyüĢ lərdə  müsəlmanlar  basılır,  Salman  özü  isə

öldürülür. Beləliklə, Azərbaycanın çox hissəsi yenidən ərəblərin itaətindən çıxır.  

Salmanın  ölümündən  iki  il  sonra  xəlifə  Osman  öz  sərkərdəsi  Həbib  ibn

Məsləməni yeni qüvvələrlə Qafqaza göndərir. Bu dəfə Sirac Tayrda (ġirakda) düĢərgə

salmıĢ Həbib ərəblərin birinci və ikinci yürüĢləri zamanı Qafqazda iĢğal etdikləri bütün 

yerlərin  hakimlərinə  və  camaatına  qasidlə  xəbər  göndərib,  onlardan  itaət  tələb  edir.  Az

sonra  xəlifə  Osman  Həbibi  geri  çağıraraq,  Huzayfa  ibn  əl-Yəməni  Xilafətin  Qafqaz

vilayətlərinin hakimi təyin edir. ĠĢğal olunmuĢ Ģimal torpaqlarını daha yaxĢı idarə etmək 

üçün  yeni  hakim  caniĢinliyin  iqamətgahını  640-cı  ildən  (Ermənistanın  fəthindən  bəri)

yerləĢdiyi  Dəbildən  (Dvindən)  Bərdəyə  köçürür.  Lakin  Huzayfanın  özü  Mədinədə

qalırdı,  Bərdəyə  isə  "əmisinin  nəslindən  olan  bir  adamı"  -  Su lat  ibn  Zafiri 

göndərmiĢdi. "Bütöv bir il orada hökmranlıq edən" Sulat, nəhayət, yerli əhalini özünə

tabe edə bilir. 

Beləliklə, on ildən artıq müqavimətdən sonra Azərbaycanın Ģimal hissəsi də

Ərəb  xilafətindən  asılı  vəziyyətə düĢdü.  Bu,  təkcə  ərəb qaynaqlarının  deyil,  həm  də 

yerli  müəlliflərin  (Gevondun,  Sebeosun  və  b.)  məlumatları  ilə  təsdiq  olunur.  Xilafət

üçün  qarıĢıq  olan  684-685-ci  illərin  hadisələrindən  xəbər  verən  Gevond  yazırdı: 

"Ermənilər,  gürcülər  və  albanlar  otuzillik  itaətdən  sonra  [ərəblərə]  vergi  verməyi

dayandırdılar".  Lakin, bu çox çəkmədi. Xilafət və Bizansın yeni hökmdarları  xəlifə

Əbd  əl-Məlik  (685-705)  və  imperator  II  Yustinian  (685-711)  arasında  bağlanan 

saziĢdən sonra  Arran-Albaniya,  Moisey  Kalankatlının  sözlərilə  desək,  "üç  xa lqa  -

xəzərlərə,  taciklərə  (yəni,  ərəb lərə  -  N.V.)  və  yunanlara  (yəni,  Bizansa  -  N.V.)

vergi ödəməyə" məcbur oldu. 

Ərəblər  bütün  Azərbaycanı,  habelə  bir  sıra  digər  Qafqaz  ölkələrin i  tabe

etdikdən  sonra  ilk  illər  mü mkün  qədər  çox  vergi  alın ması  ilə  kifayətlənir,  bu

ölkələrin  daxili  həyatına  çox  da  qarıĢ mırd ılar.  Xilafətin  hegemonluğunu  qəbul 

etmiĢ, lakin daxili  müstəqilliyin i saxlaya bilmiĢ bəzi yerli hakimlər, o cümlədən də 

CavanĢir,  bu  vəziyyətdən  istifadə  edərək,  ərəb  əsarətindən  xilas  olmağa  cəhd 

göstərirdilər. 

Hələ  Xilafətin  ilk  hücumlarından  sonra  yaranmıĢ  vəziyyətin  ağırlığ ını 

dərk  edən  alban  iĢ xanı  Varaz  Qriqor  ərəb lərlə  danıĢığa  girməyi  qət  etmiĢ  və 

---

138 

Moisey  Kalankatlının  yazd ığına  görə  "könüllü  surətdə  düĢmənə  tabe  olmuĢdu".

Lakin əyilməz  CavanĢir, onun təhriki  ilə  Bizansın süzerenliyini  (himayəsini) qəbul

edib,  imperator  II  Kons tant  tərəfindən  Ermən istan  batriki  və  sparapeti  kimi 

tanınmıĢ  sərkərdə  Teodoros  RĢtuni  ilə  müqavilə  bağlay ır.  CavanĢir  imperatordan

"uzaq  xalq ı  (yəni  albanları)  yeni  təbəəliyə  qəbul  etməy i"  xah iĢ  edir.  Beləliklə, 

Albaniyanın  ilk  hökmdarlarına  məxsus  olan  bütün  vilayət  və  kəndlər  "nəsildən-

nəslə" imperator tərəfindən "proton - batrik" kimi tanın mıĢ CavanĢirə verilir. 

La kin  a z  sonra,  654-cü  ildə,  Teodoros  RĢtuni  Bizansla  əlaqələri  kəsərək,

Sebeosun  məlu matına  görə,  təkcə  Ermənistanın  deyil,  " Qafqaz  dağları  və  Çola 

qapısınadək  Ġberiyanın,  Albaniyanın  və  Sünikin  ü zərində"  onun  hakimiyyətini

tanımıĢ  xəlifə  ilə  saziĢ  bağlayır.  Bu  hadisədən  sonra  Cənubi  Qafqaz  v ilayətləri

hakimlərinin  Teodoros  RĢtuni  ilə  ittifaq ının  möhkəmlən məsinə  mane  olmaq 

məqsədilə  Bizans imperatoru öz ordusunu bu ölkələrə göndərir. Moisey Kalankatlı

Midiya  ərazisindəki  Kunqr  kəndində  (Cənubi  Azərbaycanın  Kinkivar  kəndi)  II

Konstantla  CavanĢirin  görüĢü  haqqında  məlu mat  verir.  Ġmperatorun  hökmü  ilə  bu 

görüĢdə CavanĢirə padĢahlıq  xələti və "əbədi hökmdarın  xaçın ın bir h issəsi"  bəxĢ 

edildi.    "Alban    tarixi"nə  görə    Bizansın    CavanĢirə  göstərdiyi bu etimad onu gözü

götürməyən erməni nahararlarının həsədinə səbəb oldu. CavanĢir isə imperatorun bəxĢiĢi 

olan  "Ġsayi  Məsihin  hər  Ģeyə  qalib  gələn  xaçı"  üçün  Girdiman  qalasında  gözəl  bir

məbəd ucaldılması əmrin i verdi. 

Ərəb  qoĢunlarını  yenidən  Bələncər  yaxınlığında  darmadağın  etmiĢ  xəzərlər

662-ci  ildə  Albaniyaya  soxuldular,  lakin  CavanĢirin  Kür  çayını  keçmiĢ  ordusu  ilə 

rastlaĢdılar  və  ciddi  məğlubiyyətə uğradılar.  Dövrün qaynağında  CavanĢirin  xəzərlərin

baĢçısına  xitabən  dediyi  bu  sözlər  qalmıĢdır:  "Get,  Çoqanın  (yəni  Dərbəndin) 

qapısından gir və bir daha buralara qayıtma!"  

Lakin  iki  ildən  sonra  yenidən  albanların  torpaqlarına hücum  edən  xə zərlər

gəlib Araz sahillərinə çıxd ılar, ço xlu mal-qara, habelə xeyli yerli sakini əsir apardılar. 

CavanĢir vassallığı qəbul etmək Ģərti ilə xəzərlərlə sülh bağlamağa məcbur oldu. SaziĢ

CavanĢirin xəzər xaqanının qızına evlənməsi ilə möhkəmləndirildi. 

661-ci  ildə  sonuncu  "raĢidi"  xəlifə  Əli  ibn  Əbu  Talibin  (656-661)

öldürülməsindən  sonra  Xilafətdə  baĢ  verən  siyasi  çevriliĢ  -  Əməvilər  sülaləsinin 

hakimiyyət  baĢına  gəlməsi  CavanĢiri  öz  siyasi  xəttini  dəyiĢməyə  vadar  edir.

Ərəblərdən  özünü  zorla  qoruyan  Bizansdan  əli  üzüldüyü  üçün  o,  Azərbaycana  ola 

biləcək yeni ərəb yürüĢlərinin qarĢısını almaq məqsədilə ilk Əməvi xəlifəsi Müaviyə  ilə

danıĢığa  girir.  CavanĢir  bunun  üçün  iki  dəfə  -  667  və  670-ci  illərdə  Xilafətin

Əməvilər  dövrü  paytaxtı  DəməĢqə  gedir.  Nəticədə  Albaniya  rəsmi  olaraq  Xilafətə 

tabe dövlət elan edilir. Lakin yürütdüyü çevik siyasəti ilə Mihranilərin daxili müstəqil-

liyini qoruya bilən CavanĢir Albaniyadan Xilafət xəzinəsinə axan vergilərin miqdarının

əvvəlkinin üçdə birinədək azaldılmasına nail olur. 

Beləliklə,  ilk  ərəb  iĢğallarından  sonra  Azərbaycanın  cənub  hissəsi  -

Adurbadaqan  müstəqilliyini  tamamilə  itirərək  bilavasitə  xəlifə  caniĢinlərinin 

---