Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

139 

hakimiyyətinə tabe olmuĢ, Ģimal hissəsi -Albaniya isə siyasi müstəqilliyini saxlamağa

cəhd  göstərsə  də  Xilafətin  vassalı  kimi  vergi  ödəmək  Ģərtilə  ondan  asılı  vəziyyətə 

düĢmüĢdü. 

§ 4. I VARAZ TĠRĠDATIN HAKĠMĠYYƏTĠ VƏ 

AZƏRBAYCANIN QƏTĠ OLARAQ XĠLAFƏTĠN TƏRKĠBĠNƏ 

QATILMASI 

Moisey  Kalankatlının  sözləri  ilə  desək,  "dörd  xalqın  padĢahlıq  edən

hökmdarların ın  hörmət  və  izzətin i  qazan mıĢ"  CavanĢirin  hakimiyyəti  dövründə

Azərbaycanın Ģimal hissəsi - Albaniya (Arran) hələ bir  müddət özünün nisbi siyasi 

müstəqilliy ini  qoruyub  saxlaya  bildi.  Buna,  CavanĢirin  Ģəxsi  nüfuzu  və

Albaniyanın  tutduğu  mühüm  strateji  mövqe  ilə  yanaĢı,  bu  zaman  Xilafətin  daxi-

lində  və  xaricində  baĢ  verən  hadisələr  -  Əli  ilə  ġam  hakimi  Müaviyə  arasında 

səltənət  uğrunda  gedən  mübarizə,  hakimiyyətə  gəlmiĢ  Müaviyənin  Bizansla 

apardığı müharibələr də Ģərait yarat mıĢdı. 

Lakin  CavanĢirin  siyasi  müstəqillik  naminə  ərəblərə  güzəĢt  siyasəti  bəzi

bizanspərəst yerli hakimlərin narazılığ ına səbəb oldu. 680-ci  ilin sonlarında (və ya 

681-c i  ilin  əvvəllə rində)  CavanĢir  həmin  hakimlərin  təĢkil  etdiklər i  qəsd

nəticəsində xaincəsinə öldürüldü. Onun qardaĢı  Varaz Pero zun oğlu  Varaz Tiridat 

alban  taxtında  əmisin i  əvəz  etdi.  Elə  bu  zaman  xəlifə  olmuĢ  I  Yəzid  (680 -683)

Varaz  Tiridatı  "ġərq  vilayətlərinin  caniĢini,  Alban  padĢahlığının  və  Uti  əyalətin in 

hakimi" təsdiq etdi. 

CavanĢirin  qətli  onun  qayınatası,  Xəzər  xaqanı  Alp  Ġlitvərə  qisas  almaq

bəhanəsi ilə A lbaniyaya qoĢun çəkmək imkan ı verdi. Tezliklə onun baĢçılıq etdiyi

Xəzər  ordusu  Albaniya  hüdudlarına  so xulub,  yol  boyu  rastına  çıxan  kənd  və 

Ģəhərləri  talan  edə-edə  Uti  əyalətinə  yetiĢdi.  Xəzərlər  burada  çoxlu  əsir  tutaraq, 

üstəlik,  xey li  qənimət  ələ  keçirtdilər.  Sonra  isə  Lpin k  vilayətinə  qayıdaraq,  orada 

düĢərgə saldılar. 

681-c i  ildə  I  Vara z  Tiridat  alban  katolikos u  Yelia zarı  Xə zə r  xaqanın ın 

yanına  danıĢıqlara  göndərdi.  Katolikos,  CavanĢirin  qətlində  albanların  əli 

olmadığına  xaqanı  inandırmalı idi.  Verilən tapĢırığı  müvəffəq iyyətlə yerinə yetirən

katolikos, hətta xəzərlərlə "sülh və qırılmaz dostluq" münasibətlərin in bərpas ına da 

nail  o ldu.  Lakin  Yeliazarın  bu  uğurlu  elçiliy i  alban-xəzər  münasibətlərin in

yaxĢılaĢdırılması  istiqamətində  atılmıĢ  yalnız  ilk  addım  idi.  Ġkinci  addım 

Metskoqman  yepiskopu  Ġsrailin  baĢçılıq  etdiyi  nümayəndə  heyətinin  Alp  Ġlitvərin 

---

140 

Varaçanda  yerləĢən  qərargahına  göndərilməsi  oldu.  Hörmətlə  qarĢılanmıĢ  yepiskop

Ġsrail  xəzərlərlə  sülh  bağlaya  bildi.  Moisey  Kalankatlının  Ģəhadətinə  görə,  Ġsrailin

təbliğatından sonra, xaqan baĢda olmaqla, xəzərlərin bir hissəsi  xristianlığı qəbul etdi. I 

Varaz  Tiridata  göndərdiyi  məktubunda  xəzər  xaqanı  Ġsrailin  onun ölkəsində  yepiskop

kimi qalmasını xahiĢ etdi. O, I  Varaz Tiridatı əmin edirdi ki, yalnız din birliyi "bizim

barbar xalqların Albaniyaya basqınlarının qarĢısını ala bilər". Eyni xahiĢlə Xəzər xaqanı 

albanlarla  həmdin  olan  erməni  knyazı  Qriqori  Mamikonyana  və  erməni  katolikosu

Səhəkə  də  müraciət  etdi.  Xəzərlərə  göndərdiyi  cavab  məktubunda  katolikos  Səhək

yazırdı: "Biz  onun  (Ġsrailin )  həmiĢə  sizinlə  olmasına  razılıq  vermək  istərdik. Lakin 

bu  məsələnin həll olunmasında  müstəsna hüquq Albaniya patriarxı katolikos Yeliazara

məxsusdur. Bu, onun iĢidir". 

Beləliklə, I Varaz Tiridat Ġsrailin Xəzər xaqanlığı ilə Albaniya  arasında yalnız

vasitəçi rolunu oynamasına razılıq vermiĢdi. 

Lakin  Ġsrailin  xəzərlərlə  sülh  münasibətləri  yaratmaq  naminə  göstərdiyi

fəaliyyəti  onların  Cənubi  Qafqaz  ərazisinə  yeni  basqınlarının  qarĢısını  ala  bilmədi. 

Çətinliklə əldə edilmiĢ sülh pozuldu: mərkəzdəki qeyri-sabitlik nəticəsində ucqar Ģimal

vilayətləri  üzərində ərəb  nəzarətinin  zəifləməsindən  istifadə  edən  xəzərlər,  685-ci  ildə

yenidən  Albaniya,  Ermənistan  və  Ġberiya  (Kartli)  torpaqlarına  daxil  oldular,  bir  çox 

vilayətləri  tutub  böyük qənimət  və  xeyli  əsir  əldə etdilər.  Yerli  qaynağın  məlumatına

görə, "döyüĢ  zamanı  onlar  knyaz  Qriqori Mamikonyanı,  xeyli gürcü və alban  əyan  və

knyazlarını qətlə  yetirdilər". 

Bu  mürəkkəb  dövrdə  Xilafətdəki  hakimiyyət  Əməvilər  sülaləsinin

Mərvanilər qolunun banisi, cəmi bir il  xəlifəlik edə bilən  I Mərvanın (684-685) əlinə

keçdi.  Məhz  bu  zaman  Xilafət  mərkəzində yaranmıĢ  müvəqqəti  qarıĢıqlıqdan  istifadə 

edən  albanlar  qonĢuluqda  yaĢayan  xalqlar  kimi  əsasən  vergi  verməklə  ifadə  olunan

"otuzillik itaətdən sonra", "ərəblərə vergi ödəməkdən imtina etdilər". Lakin bu vəziyyət

çox  çəkmədi.  VII  əsrin  80-ci  illərinin  ortalarından  baĢlayaraq  Cənubi  Qafqaz 

xəzərlərin,  ərəblərin,  bizanslıların at oynatdıqları iri döyüĢ meydanına çevrildi. Onlar

əhalini amansızcasına qarət edir, əsir aparır,  maddi dəyərləri  məhv edirdilər.    Yalnız 

80-ci    illərin    sonlarına  yaxın    ərəb    xə lifəsi  Əbdülməlik  ibn  Mərvanla  Bizans 

imperatoru  II  Yustinian  arasında  barıĢıq  əldə  edildi.  ġərtə  görə,  Qa fqaz

ölkələrindən  gələn  bütün  vergilər  iki  imperiya  arasında  bərabər  bölün məyə

baĢlanıldı.  Lakin bu barıĢıq da uzun çəkmədi.  692-ci  ildə ərəblərlə bağlan mıĢ sülh 

müqaviləsini pozaraq, ġam ü zərinə hücum edən II  Yustinian  məğlubiyyətə uğradı.

Əldə  ed ilmiĢ  qələbə  ərəb lərin  Qafqazdakı  mövqelərini  möh kəmləndird i.  693-cü

ildə  xəlifə  ö z  qardaĢı  Məhəmməd  ibn  Mərvanı  əl-Cəzirə,  Azərbaycan  və 

Ərmin iyənin (Albaniya - Arran və Gü rcüstanın bir hissəsi ilə birlikdə) hakimi təyin

edir. 

Lakin  Xilafətin  bölgədəki  hakimiyyəti  hələ  də  kifayət  qədər  möhkəm

deyildi;  Albaniya  -  Arran  isə  ərəblə rdən  baĢqa bizanslılara  və  xə zərlərə  də  vergi 

ödəmək məcburiyyətində id i. 

---