Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 2. ġĠRVANġAH MƏZYƏDĠLƏR (YƏZĠDĠLƏR) DÖVLƏTĠ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
246
§ 2. ġĠRVANġAH MƏZYƏDĠLƏR (YƏZĠDĠLƏR) DÖVLƏTĠ
VI yüzilin əvvəllərində alban arĢakilər sülaləsinin Sasanilər tərəfindən ləğvi qədim ġirvan torpağında, ġabrançay və Gilgilçay hövzələri ərazisində "ĢirvanĢah" titullu hakimlərin idarə etdiyi yeni qurumun təĢəkkülü üçün zə min yaratdı. Tarixi ənənə bu dövlətin əsasının qoyulmasını Sasani hökmdarı I ƏrdəĢirin (224-241), digər mülahizəyə əsasən isə I Xosrov ƏnuĢirəvanın (531-579) adları ilə bağlayır. Ġkinci mülahizəni irəli sürənlər öz fikirlərini I Xosrov ƏnuĢirəvanın Ġran, o cümlədən Azərbaycanın tərəqqisinə yardım etmiĢ imperiya miqyaslı islahatları və Ģimal vilayətlərinin mühafizəsini etibar etdiyi hakimlərin təyinatı ilə əlaqələndirirlər. Orta çağ ərəb müəllifləri "Ģah" titulu almıĢ həmin hakimlər arasında ġirvanĢahın (ġiryanĢahın) da adını çəkmiĢlər. Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edilmiĢ vilayət hakimlərinin "Ģah" titulunu daĢıması iri torpaq mülkiyyətinə malik olsalar da, Sasani ĢahənĢahından vassal asılılıqda olan bu feodalların müəyyən dərəcədə müstəqil olduğunu sübut edir. Mənbələrdə ilkin ĢirvanĢahların adları haqqında məlu mat yoxdur. Lakin həmin mənbələrdə ilk ġirvan hakimlərinin mənĢəyi, onların I Xosrov ƏnuĢirəvan və ya Bəhram Çubinlə bağlı nəsilləri haqqında məlu mat vardır. Mənbələrdəki bu və digər məlu mat ilk ĢirvanĢahların iran mənĢəli o lduqlarını iddia etməyə, onların hökmdar nəslindən olmasa da, mütləq nəcabətli nəsildən olmasını güman etməyə də imkan verir. Bu, ərəb iĢğalları zamanı Dərbəndi idarə edən "Ģah" titullu Sasani hakiminin ət-Təbəri tərəfindən təqdim edilən sözləri ilə də təsdiq olunur: "Mən quduz düĢmənə və əsli olmayan qaba xalqlara qarĢı durmuĢam. Nəcib və dərrakəli Ģəxs bu cinsdən olanlara kömək etməz və əsli-nəcabətlilərə qarĢı onlardan kömək ummaz, çünki əsli olan, harada olursa olsun, yalnız əsli olana yaxındır. Mənim özümün nə yerli dağlılara (kabçlılara - qafqazlılara), nə də ermənilərə dəxlim yoxdur; ...Onlar həmin yerlərin ətrafında yaĢayanlardır, özləri də [bu yerlərdə] qəribdirlər (yəni gəlmədirlər)". Ət-Təbərinin məlu matından görünür ki, ġirvanın ərəblər tərəfindən iĢğalı ərəfəsində Dərbəndi "Farsdan olan bir Ģəxs" idarə edirdi. ġəhribərəz (ġəhrivərəz, digər məlu mata əsasən ġəhriyar) adlı (bəlkə də titullu) bu hakim əyan nəslindən idi. Hacı Xəlifə onu "ġirvan hökmdarı" adlandırmıĢdır. Sasani hökmdarından vassal asılılığında olan həmin Ģəxs elə ilk ərəb hücumundan sonra yeni iĢğalçılara hərbi yardım göstərmək və vergi ödəmək Ģərtlərilə tabe oldu. Lakin çox keçmədən Ģimal sərhədlərinin mühafizəsində ərəblərə yardım göstərməyə razılıq vermiĢ ġirvanın sərhəd bölgələri əhalisi vergidən azad edildilər. Bu imtiyaz "evdə qalan və düĢmənlə döyüĢməyə getməyən" Ģəxslərə Ģamil edilmird i. Həmin vaxtdan etibarən demək olar bütün Arran kimi, ġirvan da ərəblərdən asılı vəziyyətə düĢdü. Onu da qeyd etməliyik ki, əgər VIII əsrin əvvəllərinədək keçmiĢ Sasani ġirvanĢahlarının varislərinə yeni ərəb üsuli-idarəsində müəyyən vəzifələr (əsasən vergi yığıcısı) tapĢırılırdısa, Xilafət hakimiyyətinin Cənubi Qafqazda
247
möhkəmləndiyi həmin dövrdən etibarən burada da yerli sülalələrin nümayəndələri qəti surətdə hakim vəzifələrdən uzaqlaĢdırıld ı, ərəb Arran vilayətinin tərkibində olan ġirvan Xilafət mərkəzindən təyin olunmuĢ caniĢinlər tərəfindən idarə edilməyə baĢlanıldı. Lakin ərəb mənbələrindəki məlumatlardan aydın olur ki, yerli feodalların bir çoxu öz malikanələrində yaĢamaqda davam edir, Albaniyada yerli dövlət hakimiyyəti ləğv edildikdən sonra ərəb hakiminə tabe olsalar da hərə öz mülkünü müdafiə edirdi. Mənbələr VIII əsrin sonunda (798-799) "ġirvan məliki" adlandırılan bu cür yerli feodallardan ġammax ibn ġücanın adını çəkir. Müsəlman imperiyasının bütün ərazisində, o cümlədən Arranda yayılmıĢ Xilafət əleyhinə çıxıĢlardan istifadə edən ġammax görünür, mərkəzin tabeliyindən çıxa bilmiĢ, lakin çox keçmədən "Azərbaycan, ġirvan və əl-Bab" vilayətlərinin yeni hakimi Yəzid ibn Məzyəd əĢ-ġeybani tərəfindən devrilmiĢdi. Yen i hakim nəinki qiyam qaldırmıĢ əhalini sakitləĢdirə bildi, eləcə də Arran üzərinə növbəti hücum çəkmiĢ xəzərləri də geri çəkilməyə məcbur etdi. Qaynaqdakı məlu mata görə, "onun gəliĢilə xalq sakitləĢdi, ölkədə qayda- qanun bərpa olundu. O, nizarilərlə yəmənilərin (yəni, Ərəbistanın Ģimalından və cənubundan olan, düĢmənçilik edən qəbilələrin) hüquqlarını eyniləĢdirdi, məliklərin və batriklərin oğlanları ilə yazıĢmalara baĢladı, onlarda böyük ümidlər oyatdı. Beləliklə, ölkə sakitləĢdi". Yəzid ibn Məzyəd ömrünün sonuna - 801-ci ilədək Bərdədə qaldı və bu Ģəhərdə dəfn edildi. Beləliklə, eyni bir zamanda Xilafətin bütün Qafqaz mülklərini idarə edən, "ġirvan məliki" titulunu daĢıyan ilk rəsmi ġirvan hökmdarı ərəb rəbia qəbiləsinin
Yəzid ibn Məzyədin oğulları Əsəd, Xalid və Məhəmmədin, eləcə də nəvələrinin fəaliyyəti Xilafətin bu bölgəsi ilə bilavasitə bağlı olmuĢdur. Onların adına kəsilmiĢ pullardan görünür ki, böyük oğlu Əsəd çox güman, 802-ci ilədək, Məhəmməd isə 803-cü ilədək burada hakimlik etmiĢlər. Məhəmməd ġamaxı qalasını ələ keçirmiĢ, sonralar həmin qalada onun övladları yaĢamıĢdır. Bu illərdə Xilafətin mərkəzində hakimiyyət uğrunda gedən çəkiĢmələr Cənubi Qafqazdakı hadisələrə də təsir göstərir, burada da mərkəzi hakimiyyətə qarĢı hərəkat gündən-günə güclənir. Bu məqamda Xalid ibn Yəzid Xilafət lehinə böyük fəallıq nümayiĢ etdirmiĢ, təxminən 20 il ərzində (844-cü ilədək) üç dəfə Azərbaycan, Arran və Ərminiyə hakimi vəzifəsinə təyin olunmuĢdu. Əl-Yəqubinin məlumatına görə, Xalid ibn Yəzidin ölümündən sonra "ölkənin vəziyyəti əvvəlkinə nisbətən daha da pisləĢdi". Mütəğəlliblərə qarĢı müharibəyə onun oğlu Məhəmməd göndərildi. 851-ci ildə Bab əl-Əbvab Ģəhəri və onun ətrafındakı yerlər iqta kimi Məhəmmədə verild ikdən sonra o, ġirvana gələrək, əl- Babla qonĢuluqda yaĢayan "kafirlər" üzərinə yürüĢlər etdi. Bu yürüĢləri o, 242/856-cı ildə Buğa əl-Kəbirin yardımı ilə Azərbaycan, Arran və Ərminiyə hakimliyinə bərpa olunanadək davam etdirdi. Az sonra Məhəmməd ibn Xalid ölkənin idarəsi iĢindən əl çəkərək,
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|