274
məqsədləri üçün istifadə etdiklərini xüsusi qeyd edirlər.
Gürcü mənbəyindəki məlumata görə, 1008-ci ildə abxaz hökmdarı III Baqrat
"Kaxetini darmadağın edib, Ereti ölkəsini (yəni ġəkini) də ələ keçirdi, Abulalanı
mtavar təyin edib, geri qayıtdı". Mənbədəki sonrakı məlumatdan aydın olur ki, Baqratın
qoĢunları gedən kimi Ģəkililər, görünür, bəlkə də boĢalmıĢ ġəki taxtını tutmaq
ümidində olan yerli feodal Əbüləladan (Abulaladan) üz döndərib, Sənəkərimin dövründə
məlikliyin itaətində olan Kaxeti-Sanariya xorepiskopu Davidlə saziĢə girirlər. Lakin bu
ittifaq uzun sürmədi. 1009-cu ildə Davidin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn III
Kvirikenin dövründə III Baqrat Kaxeti və ġəki torpaqlarına hücum edib, yenidən
həmin yerləri talan etdi. Geri qayıdarkən III Kvirike də əsir-girov sifətilə III Baqratın
sarayına aparıldı.
ġəki məlikliyin in bu ağır dövründə, 1010-1014-cü illər arasında, ġəddadi
hökmdarı Fəzl də öz mülklərinə həmsərhəd olan bu torpaqlar uğrunda mübarizəyə
giriĢsə də, gürcülərin təzyiqi üzündən tezliklə ö z iddialarından əl çəkməli o lur.
1014-cü ildə III Baqratın ölümündən istifadə edən Ģəkililər və sanarlar üsyan
edərək onun varisinin tabeliyindən çıxa bildilər; mənbənin yazdığına görə, "əvvəlki
hakimlər yenidən öz ölkələrinə sahib oldular". Bu vaxtdan baĢlayaraq ta Səlcuq
hücumlarınadək ġəki ilə Kaxeti (Sanariya) arasındakı vassal-süzeren münasibətlərində
yerdəyiĢikliyi baĢ verdi; süzeren Kaxeti hökmdarı III Kvirike oldu. Onun dövründə bu
iki vilayətin siyasi yaxınlaĢması prosesində yeni addımlar atıldı. Lakin yaxınlaĢmaya
baxmayaraq, mənbələr sanarlar (kaxlar) və Ģəkililəri biri-b irindən fərqləndirirdi.
Gürcü salnaməsi 1021-1023-cü illərdə abxaz hökmdarı Giorgi ilə Bizans imperatoru II
Vasilinin qoĢunları arasında baĢ verən vuruĢlarda iĢtirak edən "sanarlar və Ģaklar"
haqqında məlu mat verir. Anili Samuel "ġəki hö kmdarı Kvirike"nin, XI yüzilin
müsəlman müəllifləri ġəki sahibi A xsartanın adlarını çəkirlər. XIII yüzil erməni
tarixçisi Vardanın iĢlətdiyi "Kürike, Albaniya hökmdarı‖ ifadəsi isə bu müəllifin
ġəkini (və onunla birlikdə Sanariyanı) ənənəvi də olsa, hətta alban dövlətçiliyin in
varisi hesab etdiyini təsdiqləyir.
Müstəqil ġəki məlikliy inin tənəzzülü dövründə dövlətin siyasi mərkəzin in
- hökmdarla rın iqa mətgahının qədim a lban Ģəhəri Təlava (Telaviyə) köçürülməsi,
Ģübhəsiz, həmin dövrdə ġəkinin ö zündə baĢ verən siyasi çəkiĢ mələrdən xəbər verir.
Bu illərdə baĢsız qalmıĢ ġəkini öz təsir dairəsində saxlamağa çalıĢan Kaxeti
(Sanariya) hökmdarı III Kvirike ġəddadilərə, eləcə də əvvəl ona müttəfiqlik edən,
sonra isə düĢmən kəsilən Tiflis Cəfərilər əmirliy inə qarĢı mübarizəni davam
etdirdi. 1037-1038-c i illə rdə Tiflisin iki il çəkən mühasirəsi dövründə öldürülən
Kvirikedən sonra Kaxeti taxtı onun bacısı oğlu Qagikə, ondan s onra isə
sonuncunun oğlu Axsartana keçir. Məhz bu hakimin dövründə (1058-1084) Səlcuq
yürüĢlərinin baĢlanması ilə əlaqədar Cənubi Qafqazda, o cümlədən ġəki və onun
ətraflarında mühüm hadisələr baĢ verir. ġirvan-gürcü münasibətlərin in
kəskin ləĢdiyi bu dövrdə ġəki yaxınlığ ındakı bəzi qalaların, o cü mlədən ġəkin in
özünün əldən-ələ keçməsi soltan Alp Arslanın hücu mları ilə dayandırılır; tarixçi
275
Sədrəddin əl-Hüseyninin məlu matına görə, gürcü-ab xaz hökmdarı IV Baqratın
Bərdəyə və b. yerlərə hücumunun qarĢısı alındıqdan sonra (1067) müttəfiqin in
məğ lubiyyətindən qorxuya düĢən II A xsartan soltanın xid mətinə gəlir və öz
mü lklərin in qorunması naminə, hətta islamı qəbul edərək, səlcuqlara xərac
verəcəyinə boyun olur. Bununla belə, sonrakı illərdə də ġəki və onun ətrafındakı
qalalar uğrunda mübarizə davam edirdi. MünəccimbaĢının əsərindəki məlu mata
görə, 1072-ci ilin əvvəlində "ġəki sahibi A xsartanın naibi" müsəlmanların əlində
olan Maluq qalasını ələ keçirsə də, birləĢmiĢ ġirvan-ġəddadi qoĢunları həmin ilin
ra ma zan (iyun) ayında qalanı geri qaytara bilmiĢ, hətta onu yerlə-yeksan
etmiĢdilər.
ġəkinin sonrakı dövr tarixi bilavasitə Səlcuqilər, eləcə də ġirvanĢahlarla
bağlı olsa da, mənbələr ilk monqol hücumundan dərhal sonra, 1221-ci ildə
gürcülərin ġəki və Qəbələn i ələ keç irməsi haqqında məlu mat verir. Həmin dövrün
müəllifı ən-Nəsəvinin yazdığ ına görə, 1227-ci ildə soltan Cəlaləddin Manqburnı
"Səfiəddin Məhəmməd ət-Tuğraini ġirvanın Ģəhərləri o lan ġəki və Qəbələnin vəziri
təyin etdi. Bu Ģəhərləri gürcülər ġirvan sahibindən bir neçə il əvvəl, hələ güclü
olduqları vaxt tutub almıĢdılar".
§ 6. SALARĠLƏR DÖVLƏTĠ
X əsr Azərbaycanın siyasi tarixində mövcud dövlətlərin möhkəmlən məsi
və yenilərinin yaran ması dövrü olub. Burada hakimlik edən sülalələr
müsəlman ların mənəvi-siyasi baĢçısı xəlifəyə zahiri itaətlərini saxlay ır, lakin bir
sıra hallarda Yusif Sacin in timsalında gördüyümüz kimi, siyasi hakimiyyəti də ələ
keçirirdilər.
Saciləri mənĢəcə Deyləmdən o lan Salarilər əvəz etdilər. Onla rın
Azərbaycandakı ilk nümayəndəsi Deyləm hakimi Məhəmməd ibn Müsafirin oğlu
Mərzban ibn Məhəmməd oldu. Hələ Deyləmdə olarkən o, qardaĢı Vəhsudanla
birlikdə atasına qarĢı çıxaraq, vilayətin baĢlıca qalaları Taro m və Samiramı
(ġamiramı) ələ keçirtdi. 941/942-ci ildə Mərzban ibn Məhəmməd Sacilərin son
nümayəndəsi Deysəmin höku mətində maliyyə vəziri vəzifəsini daĢıyan Əli ibn
Cəfərin təhrikilə A zərbaycana hücum edir. DöyüĢ zaman ı Deysəmin bir ço x
döyüĢçüləri, əsasən kürdlər və deyləmlilər Mərzbanın tərəfinə keçirlər. Deysəm isə
salamat qalmıĢ kiçik dəstəsiylə ona sığınacaq vermiĢ Vaspurakan hakimi, dostu
Qaqik Artsruninin yanına qaçır.
Deysəmin ordusunu darmadağın edən Mərzban ibn Məhəmməd
Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirir. Sacilərin keçmiĢ vəziri Əli ibn Cəfəri isə
ĢərtləĢdikləri kimi əvvəlki vəzifəsində saxlayır. Lakin ço x keçmədən vəzirin