Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti müHƏNDİSLİk fakultəSİ KƏnd təSƏRRÜfati texnikasi kafedrası

GƏNCƏ 2015
Genişlənmə prosesinin əsas parametrlərinin təyini
Genişlənmə prosesində yanacağın istilik enerjisi mexaniki işə çevrilir. Nəzəri tsikl üzrə karbüratorlu və dizel mühərriklərində genişlənmə prosesi adiabat üzrə gedir. Həqiqi mühərriklərdə isə genişlənmə prosesində yanmanın davamı, qazların kipliklərdən sızması və istiliyin bir hissəsinin soyutma sisteminə verilməsi nəticə-sində genişlənmə dəyişən göstəricili n₂ politropik prosesi ilə gedir. Hesabatı sadə-ləşdirmək üçün isə politropik genişlənmənin göstəricisi n₂ sabit kəmiyyət kimi qə-bul edilir. Buna görə də indikator diaqramının z və b nöqtələri üçün aşağıdakı bəra-bərliyi yaza bilərik:

.

Bu tənlikdən genişlənmə prosesinin sonundakı təzyiqi P_b təyin edə bilərik; karbüratorlu mühərriklər üçün:

. (1)

Dizel mühərrikləri üçün isə işarə olunur və sonradan genişlən-mə dərəcəsi adlanır, başqa sözlə dizellər üçün

yaza bilərik.

Burada qabaqcadan genişlənmə dərəcəsi adlandırılır və arasın-da dəyişə bilir. Bütün yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alsaq, dizellər üçün v nöqtə-sində qazların təzyiqi aşağıdakı ifadədən təyin edilir:

(2)

Genişlənmə prosesinin sonunda qazların temperaturu indikator diaqramı üzrə z və b nöqtələri üçün qazların xarakteristika – Mendeleyev-Klayperon tənliyindən təyin edilir:

; ;

İkinci tənliyi birinciyə bölsək və qəbul etsək

(3)

nisbətini həcmlərin nisbəti ilə əvəz etsək, karbüratorlu mühərrik üçün ge-nişlənmə prosesinin sonundakı temperaturu aşağıdakı ifadədən təyin edə bilərik:

(4)

dizellər üçün isə genişlənmə prosesinin sonundakı temperatur:

(5)

Genişlənmə prosesinin sonunda təzyiq və temperatur mühərrikin normal yük-lənmə rejimində aşağıdakı qiymətləti ala bilər:

karbüratorlu mühərriklər üçün , ;

dizellər üçün ,

Fırlanma tezliyi yüksək olan mühərriklər üçün təzyiq və temperaturun nisbə-tən yuxarı hüduda yaxın qiymətləri xarakterikdir.
Genişlənmənin politropik göstəricisi
Real mühərriklərdə genişlənmə prosesi zamanı yanacağın yanması davam edir və istilik enerjisinin mexaniki işə çevrilməsi mütəmadi dəyişən təzyiq, temperatur və istilik mübadiləsi şəraitində baş verir. Prosesin əvvəlində qazların temperaturu yüksələrək özünün maksimum qiymətini alır, proses əlavə istilik verilməsi şə-raitində baş verdiyinə görə genişlənmənin politropik göstəricisinin qiyməti adiabat göstəricisindən kiçik olur Porşen a.ö.n.-ə doğru hərəkət etdikcə yanacağın yanması azalır, işçi cismdən slindrin divarına verilən istiliyin miqdarı isə artır və müəyyən vaxtdan sonra olur. Porşenin a.ö.n-nə doğru hərəkəti davam etdik-cə işçi cismə verilən istiliyin miqdarı, silindrin divarına verilən (itirilən) istilikdən az olduğundan genişlənmənin politropik göstəricisi adiabat göstəricisindən artıq olur (şəkil 15).

Şəkil 1. Genişlənmə taktında təzyiqin (P) və genişlənmənin

tolitropik göstəricisinin () dəyişməsi.
Beləliklə real mühərriklərdə genişlənmə dəyişən göstəricili politropik proses-dir. Lakin genişlənmə prosesinin sonundakı parametrləri təyin etmək üçün politro-pik göstəricinin orta qiyməti sabit kəmiyyət kimi qəbul edilir. Normal yük rejimin-də işləyən traktor və avtomobil mühərrikləri üçün bu göstərici aşağıdakı qiymətləri ala bilir: karbüratorlu mühərriklər üçün

dizellər üçün qazla işləyən mühərriklər üçün Bu zaman n₂-nin aşağı qiyməti yüksək fırlanma tezlikli və yüksək basqılı dizellərə aiddir. Bu mühərriklərdə yanacağın genişlənmə əyrisi boyunca yanması daha çox olduğundan n₂ kiçik qiymət alır.

Genişlənmənin politropik göstəricisi konstruktiv və istismar faktorlarından, həmçinin mühərrikin iş rejimindən asılı olaraq seçilməlidir. Mühərrik hissələrinin soyudulma intensivliyinin, istilik mübadiləsi vaxtının və nisbi sahəsinin, yanma sü-rətinin və qaz sızmasının artması n₂-ni artırır. Fırlanma tezliyinin artması bir tərəf-dən genişlənmə prosesində yanmanın davam etməsini artırır, digər tərəfdən isə tsiklin davamı azaldığından istilik itkisinin və qaz sızmasının azalmasına səbəb olur. Nəticədə genişlənmədə istilik verilməsi istilik itkisini üstələdiyi üçün fırlan-ma tezliyinin artması n₂-ni azaldır. Bu fikrin doğruluğunu n₂-ni təyin etmək üçün təklif edilən empirik asılılıq da təsdiq edir:

(6)

Mühərrikin yükünün artması nəticəsində istilik itkisi və qaz sızması artır, la-kin dizellər üçün daha xarakterik olan bu iş rejimində yanacağın genişlənmə əyrisi üzrə yanması daha intensiv olduğundan n₂ nisbətən kiçik qiymət alır.

Karbüratorlu mühərriklərdə yük azaldıqca işçi cismin tərkibindəki qazların kütləsi artdığından yanmanın sürəti aşağı düşür və uyğun olaraq yanmanın geniş-lənmə prosesində davamı artdığından n₂ azalır.
Çıxarma prosesinin əsas göstəriciləri
Çıxarma prosesi porşenin a.ö.n.-nə çatmasına 60...70^o qalmış, çıxarma klapa-nının açılması ilə başlayır və porşen y.ö.n.-dən 10...50^o keçdikdən sonra çıxarma klapanının bağlanması ilə başa çatır. Çıxarma prosesinin davamının bu qədər artı-rılması silindrin yanmış qazlardan daha yaxşı təmizlənməsi məqsədini güdür. Bu prosesi bir qayda olaraq iki mərhələyə bölürlər.

Birinci mərhələ çıxarma klapanının açılma vaxtından porşen a.ö.n.-ə çatana qədər olan müddəti əhatə edir.

Bu mərhələdə silindrdə və çıxarma yolunda təzyiqlə fərqi yüksək olduğundan qazlar kritik sürətlə () çıxmağa başlayır. Silindrdə qazların təzyiqi azaldıqca tədricən qazların çıxma sürəti 100...200m/san qədər aşağı düşür. Bu mərhələdə yanmış qazların 50...70 faizə qədər ixrac olunur.

İkinci mərhələ porşen a.ö.n.-ə çatdığı andan çıxarma klapanı bağlanana qədər olan müddəti əhatə edir. Bu mərhələdə porşen a.ö.n.-dən y.ö.n.-ə doğru hərəkət etdikcə silindrin daxilində qalmış qazları atmosferə ixrac edir.

Qazpaylama fazasının düzgün seçilməsi həm silindrlərin yanmış qazlardan yaxşı təmizlənməsini və həm də yeni sorulan yükün kütləsinin artmasını təmin edir. Çıxarma klapanı əgər həddindən artıq tez qabaqlama ilə açılarsa qazların geniş-lənmə işi itkiyə gedər – azalar, klapan gecikmə ilə açılsa isə onda ikinci mərhələdə qazların çıxarılmasına daha çox enerji sərf edilər və silindrlərin yanmış qazlardan təmizlənməsi pisləşir.

Sorma prosesindən məlumdur ki, sorma klapanı da müəyyən qabaqlama ilə (y.ö.n.-nə 10...30^o qalmış) açılır və nəticədə klapanların “görüşməsi” baş verir -eyni zamanda həm sorma, həm də çıxarma klapanı açıq olur. Qazpaylama fazasından düzgün seçilməsi yanmış qazların sorma yoluna düşməsinə, yeni sorulan yükün isə ixrac qazları ilə itməsinə imkan vermir, əksinə böyük sürətlə ixrac olunan yanmış qazlar sorma klapanı yanında “infeksiya” -sorma təsiri yaradır.

Qazların ixrac olunma sürəti və klapanın en kəsik sahəsi mütəmadi dəyişdiyindən sorma prosesi kimi çıxarma prosesi də dalğavari proses olmaqla, çıxarma prosesinin sonundakı təzyiq də şərti olaraq sabit qəbul edilir və onun qiyməti fırlanma tezliyi 3200 dəq^-1 qədər olan karbüratorlu mühərriklər üçün aşağıdakı em-pirik ifadədən təyin edilə bilər:
(7)

burada n – dirsəkli valın nominal fırlanma tezliyidir, dəq^-1.

Çıxarma prosesinin sonundakı təzyiqin orta qiyməti hü-dudunda dəyişir və onun yuxarı hüdudu karbüratorlu mühərriklərə uyğun gəlir.

Çıxarma prosesinin sonundakı temperatur isə aşağıdakı empirik ifadələrdən təyin edilə bilər:

olduqda

(8)

olduqda:

(9)

Çıxarma prosesinin sonundakı temperaturun düzgün seçilməsi aşağıdakı ifa-dəyə görə yoxlanıla bilər;

. (10)

Hesabat qiyməti ilə seçilmiş qiymət arasındakı fərq 5 faizdən artıq olmamalı-dır. Çıxarma prosesinin sonundakı temperatur dizellər üçün karbüratorlu mühərriklər üçün isə hüdudunda dəyişə bilər.

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI
MÜHƏNDİSLİK FAKULTƏSİ
KƏND TƏSƏRRUFATI TEXNİKASI
kаfedrası

MÜHAZİRƏCİ: DOSENT İSAYEV AYDIN YUNİS OĞLU

Fənn: Traktor və avtomobillər (mod-2)

Mühazirə 8

MÖVZU:

DAXİLİ YANMA MÜHƏRRİKLƏRİNİN İNDİKATOR GÖSTƏRİCİLƏ-RİNİN TƏYİNİ

Mühazirənin planı:

1. Orta indikator təzyiqi.

2. İndikator gücü.

3. İndikator faydali iç əmsali.

4. İndikator xüsusi yanacaq sərfi.

ƏDƏBIYYAT SIYAHISI

1. Болтинскй В.Н. Теория, конструкция и расчет тракторных и автомобильных двигаталей. Изд.

2.F.Ə.NAMAZOV. TRAKTOR VƏ AVTOMOBİL MÜHƏRRİKLƏRİNİN NƏZƏRİYYƏSİ

GƏNCƏ 2017


Mühərrikin indikator göstəriciləri
Mühərrikin indikator göstəricilərinə aşağıdakılar daxildir: orta indikator təzyi-q_i – P_i, indikator gücü – N_I, indikator xüsusi yanacaq sərfi -g_i və infikator f.i.ə. -. Orta indikator təzyiqi mühərrikin silindri daxilində şərti sabit təzyiqin elə qiymə-tinə deyilir ki, bu zaman işçi cismin bir taktda gördüyü iş, tsiklin indikator işinə bə-rabər olsun.

(1)

burada porşenin sahəsi;

porşenin yoludur.

Digər tərəfdən orta indikator təzyiqi silindrin vahid işçi həcminə düşən tsiklin indikator işinə bərabər qiymətidir:

(2)

Bir qayda olaraq ölçülür, lakin onu Coul/litr – xüsusi iş kimi də ölç-mək olar.

Nəzəri orta indikator təzyiqini P_i tapmaq üçün qurulmuş indikator diaqramının sahəsi planimetr vasitəsilə ölçülür və aşağıdakı ifadədən təyin edilir:

, (3)

burada indikator diaqramının sahəsi, mm²;

indikator diaqramının uzunluğu, mm;

indikator diaqramının qurulduğu miqyas ().

Nəzəri orta indikator təzyiqini təyin etməyin ikinci üsulu sırf analitik üsuludur (şəkil 1)

Şəkil 1. Karbüratorlu (a) və dizel (b) mühərriklərinin nəzəri orta indikator təzyiqlərini təyin etmək üçün indikator diaqramları.

(4)

burada nəzəri indikator diaqramının sahəsi olub, iş vahidi ilə ölçülür.

Dizel mühərrikləri üçün sahə ilə ifadə olunmuş indikator işi aşağıdakı kimi hesablana bilər:

Nəzərə alsaq ki,

; ; ; və

onda

in qiymətini (3.6) ifadəsində yerinə yazsaq və olduğunu nə-zərə alsaq, dizellər üçün nəzəri indikator təzyiqini təyin edə bilərik:

(5)

Karbüratorlu mühərriklər üçün və olduğunu nəzərə alsaq, nəzəri orta indikator təzyiqi aşağıdakı kimi yazıla bilər:

(6)

Həqiqi orta indikator təzyiqi isə aşağıdakı kimi təyin edilir:

(7)

burada indikator diaqramında burulmaları nəzərə alan əmsal olub, arasında dəyişir; köməkçi taktların getməsinə sərf olunan indika-tor təzyiqini nəzərə alır və təqribi olaraq aşağıdakı kimi hesablanır:

;

İkitaktlı mühərriklər üçün isə

, (8)

burada çıxarma pəncərəsinin hündürlüyü olub, porşen yolunun hissəsi qədər qəbul edilir. Karbüratorlu mühərriklər üçün ; 4 və 2 taktlı dizellər üçün ; çarxqolu – kameralı 2 taktlı karbüratorlu mühərriklər üçün hüdudunda dəyişir.

İndikator gücü N_i qazların silindrin daxilində vahid zamanda gördüyü işə de-yilir və yaxud tsiklin indikator işinə uyğun gələn gücdür. Çoxsilindrli mühərriklər üçün indikator gücü

(9)

burada i -silindrlərin sayı; mühərrikin taktlıq əmsalı olub, dördtaktlı mü-hərriklər üçün ikitaktlı mühərriklər üçün isə qəbul edilir.

Göründüyü kimi indikator gücü həm konstruktiv () və həm də istismar () göstəricilərindən asılıdır. Hər hansı mühərrik üçün konstruktiv parametrlərin sabit qiymətində indikator gücü əsasən orta indikator təzyiqindən və ona təsir gös-tərən faktorlardan asılı olaraq geniş hüdudda dəyişə bilər. Həmçinin mühərrikin yük və sürət rejimlərinin dəyişməsi də indikator gücünə ciddi təsir göstərir.

İndikator faydalı iş əmsalı indikator işinə ekvivalent olan istiliyin yan-dırılan yanacağın verdiyi istiliyə olan nisbətinə deyilir.

(10)

Mühərrikdə bir kq yanacaq yandırıldığını nəzərə alsaq, indikator f.i.ə. üçün aşağıdakı ifadəni yaza bilərik:

(11)

Qazların hal tənliyindən nin qiymətini tapıb (11) ifadəsində yerinə yaz-saq, indikator f.i.ə. aşağıdakı kimi təyin edilə bilər.

(12)

Beləliklə, indikator f.i.ə. həqiqi tsikldə bütün istilik itkilərini nəzərə alır.

Maye yanacaqla işləyən traktor və avtomobil mühərrikləri üçün indikator f.i.ə. aşağıdakı ifadədən də tapıla bilər:

(13)

burada L_o - kq/kq yanacaq, la ifadə olunmuşdur;

basqılı mühərriklərdə silindrə verilən yükün sıxlığı olub təyin edilir, basqısız mühərriklər üçün isə qəbul edilir.

Müasir traktor və avtomobil mühərrikləri üçün nominal iş rejimində indikator f.i.ə. aşağıdakı hüdud daxilində dəyişə bilir: dizellər üçün ;

karbüratorlu mühərriklər üçün ;

qazla işləyən mühərriklər üçün .

İndikator xüsusi yanacaq sərfi g_i vahid zamanda (1 saat) mühərrik tərəfindən indikator gücünə sərf olunan yanacağın miqdarına deyilir. Mühərrikin indikator gücü N_i və saatlıq yanacaq sərfi G_m məlum olarsa indikator xüsusi yanacaq sərfi aşağıdakı kimi təyin edilər:

(14)

İndikator f.i.ə. və indikator xüsusi yanacaq sərfi arasında əlaqə aşağıdakı kimi ifadə edilir:

(15)

Əgər nəzərə alsaq ki, la, saatla ifadə edilmişdir, onda

və ya

(16)

təyin edilə bilər.

Müasir traktor və avtomobil mühərrikləri üçün nominal rejimdə indikator xü-susi yanacaq sərfi dizellərdə ; karbüratorlu mühərriklərdə ; qazla işləyən mühərriklərdə isə

hüdudunda dəyişir.

Ümumiyyətcə isə yanıcı qatışığın tərkibindən, dolma əmsalından, silindrin di-varı ilə olan istilik itkisindən və iş rejimindən asılı olaraq, mühərriklərin indikator göstəriciləri daha geniş hüdudda dəyişə bilər.

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

MÜHƏNDİSLİK FAKULTƏSİ

KƏND TƏSƏRRUFATI TEXNİKASI
kаfedrası

MÜHAZİRƏCİ: DOSENT İSAYEV AYDIN YUNİS OĞLU

Fənn: Traktor və avtomobillər (mod-2)

Mühazirə 9

MÖVZU:

DAXİLİ YANMA MÜHƏRRİKLƏRİNİN EFFEKTİV GÖSTƏRİCİLƏ-RİNİN TƏYİNİ

Mühazirənin planı:
1. Mexaniki itkilər və mühərrikin effektiv göstəriciləri.

2.Mühərrikin indikator və effektiv göstəricilərinə müxtəlif faktorların təsiri.

ƏDƏBIYYAT SIYAHISI

1. Болтинскй В.Н. Теория, конструкция и расчет тракторных и автомобильных дивигаталей. Изд.

2.F.Ə.NAMAZOV. TRAKTOR VƏ AVTOMOBİL MÜHƏRRİKLƏRİNİN NƏZƏRİYYƏSİ
GƏNCƏ 2015
Mexaniki itkilər və mühərrikin effektiv göstəriciləri

Mexaniki itkilər. Mühərrikin indikator gücünün bir hissəsi mexaniki (daxili və xarici) itkilərin dəf olunmasına sərf olunur.

Daxili itkilərə bütün növlərdən olan sürtünmə itkiləri, qaz mübadiləsi ilə əla-qədar olan itkilər, köməkçi mexanizmlərə (ventilyator, generator, yanacaq, su və yağ nasosları və s.) hərəkət verilməsi ilə bağlı itkilər, qazodinamiki itkilər (bö-lünmüş kameralı dizellərdə) və s. aid edilə bilər.

Orta indikator təzyiqi məvhumunda olduğu kimi mexaniki itkilərin orta təz-yiqi, yəni porşenin bir gedişində bir tsikldə mexaniki itkilərin görə biləcəyi işə bə-rabər işin sərf olunduğu qəbul edilir. Bütün mexaniki itkilərin 80 faizə qədərini sürtünməyə sərf olunan güc itkiləri təşkil edir. Bütün daxili itkilərin də 45...55 faizi porşen-silindr və porşen-üzüklər qovşaq hissələrinin payına düşür. Yastıqlardakı sürtünmə itkiləri isə 20 faizə qədər olur.

Mexaniki itkilərin orta təzyiqi mühərrikin sürət rejimindən də ciddi surətdə asılıdır və təqribi olaraq aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər:

(1)

burada a və b – hesabat əmsalları olub, onların ədədi qiyməti mühərrikin tipindən, konstruksiyasından, əsas ölçülərindən, silindrlərin sayından və s. asılıdır. (cədvəl 1.)

a və b əmsallarının qiyməti.

Cədvəl 1.

Mühərrikin tipi
Birkameralı dizellər	0,105	0,012
Bölünmüş kameralı dizellər	0,105	0,0138
Karbüratorlu mühərriklər olduqda olduqda	0,05 0,04	0,0155 0,0135

Basqılı dizellərdə mexaniki itkilər eyni zamanda nisbətindən də asılıdır və təqribi hesablamalarda aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:

(2)

Mexaniki itkilərin orta təzyiqi karbüratorlu mühərriklərdə dizellərdə isə hüdudunda dəyişir.

Mexaniki güc itkisi aşağıdakı ifadədən təyin edilə bilər:

(3)

Mühərrikdə mexaniki itkiləri qiymətləndirməyə imkan verən göstərici mexa-niki f.i.ə.-dır. Mexaniki f.i.ə. indikator işindən L_i (gücündən və ya təzyiqindən) me-xaniki itkilərə nə qədər iş L_m (güc və təzyiq) sərf olunduğunu göstərir:

; (4)

; (5)

(6)

Mühərrikin nominal iş rejimində mexaniki f.i.ə. aşağıdakı qiymətləri ala bilər: dördtaktlı karbüratorlu mühərriklərdə ; dördtaktlı basqısız dizellərdə ; basqılı dizellərdə ; ikitaktlı dizellərdə və qazla

işləyən mühərriklərdə .

Effektiv göstəricilər. Mühərrikin effektiv göstəricilərinə orta effektiv təzyiq – P_e, effektiv güc – N_e, effektiv f.i.ə. - və effektiv xüsusi yanacaq sərfi – g_e aid edilir.

Orta effektiv təzyiq P_e – mühərrikin silindri daxilində elə şərti sabit təzyiqə deyilir ki, bir takt ərzində silindrdə hasil olan təzyiq, bir tsikldə görülən işə bərabər olsun. Orta effektiv təzyiq xüsusi iş ölçü vahidinə malikdir, və ya Coul/litr –lə ölçülür. Buna görə də orta effektiv təzyiqi bir tsikldə görülən effektiv işin L_e si-lindrin işçi həcminə V_h olan nisbəti kimi də ifadə etmək olar:

; (7)

Orta effektiv təzyiq orta indikator təzyiqi ilə mexaniki təzyiq itkilərinin fərqi kimi də təyin edilə bilər:

(8)

Effektiv güc mühərrikin dirsəkli valında alınan gücə deyilir və bu güc traktorun və ya avtomobilin gücötürücü mexanizminə ötürülür. Orta effektiv təz-yiqdə olduğu kimi effektiv güc də aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:

(9)

Silindrin işçi həcmi V_h, silindrlərin sayı i, fırlanma tezliyi n və mühərrikin tipi məlum olarsa, effektiv gücü aşağıdakı formula ilə də təyin etmək olar:

(10)

Dirsəkli valla gücötürücü mexanizmlərə verilən burucu moment tsikl ər-zində alınan burucu momentin orta qiyməti olub, effektiv gücün aşağıdakı ifadəsin-dən təyin edilə bilər:

(11)

burada dirsəkli valın bucaq sürətidir və olduğunu (11) ifadəsində nəzərə alsaq, burucu moment

(12)

Burucu momentin (12) ifadəsində gücün (3.28) ifadəsini yerinə yazsaq,

və ya buradan orta effektiv təzyiq

(13)

Beləliklə, konkret mühərrik üçün bütün sabit kəmiyyətləri C ilə işarə etsək, burucu moment

(14)

Yuxarıdakı ifadəyə əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, konkret mühərrik üçün burucu momentin qiyməti orta effektiv qiyməti ilə düz mütənasibdir. Effektiv f.i.ə. mühərrikdə istilikdən də dərəcədə səmərəli istifadə olunduğunu göstərir və dirsəkli valda alınan işə çevrilən istiliyin tsikl ərzində mühərrikə verilən isti-liyə olan nisbətinə deyilir:

(15)

effektiv iş olduğunu, və ifadələrini nəzə-rə alsaq, effektiv f.i.ə. üçün aşağıdakı ifadəno yazmaq olar:

(16)

Analoji olaraq, və olduğunu və (16), (10) ifadələrini nəzərə alsaq, orta effektiv təzyiq və effektiv güc üçün aşağıdakı ifadələri yaza bilə-rik:

; (17)

(18)

Bu ifadələr mühərrikin orta effektiv təzyiqinə və effektiv gücünə müxtəlif fak-torların təsirini təhlil etməyə daha yaxşı imkan verir.

Mühərrikin yanacaq qənaətcilliyi bir qayda olaraq effektiv xüsusi yanacaq sər-fi ilə qiymətləndirilir və bir saatda mühərrikin vahid gücünə sərf olunan yanacağın miqdarı ilə ölçülür:

(19)

burada mühərrikin saatlıq yanacaq sərfidir, kq/saatla. Effektiv f.i.ə. ilə effektiv xüsusi yanacaq sərfi arasında aşağıdakı şəkildə üzvi əlaqə mövcuddur.

(20)

Effektiv xüsusi yanacaq sərfi ilə mühərrikin əsas iş tsikli parametrləri arasında əlaqə yaratmaq üçün (17) və (20) ifadələrindən istifadə edə bilərik:

(21)

Buradan

(22)

Bu ifadələrdə və saat – la ifadə edil-mişdir.

Dizel yanacağının aşağı istilik törətmə qabiliyyətini ben-zinin aşağı istilik törətmə qabiliyyətini qəbul etsək, effektiv xü-susi yanacaq sərfi üçün müvafiq surətdə aşağıdakı sadə ifadələri yaza bilərik:

dizellər üçün

; (23)

karbüratorlu mühərriklər üçün

(24)

Qazla işləyən mühərriklər üçün effektiv xüsusi qaz sərfi (həcm üzrə) m³/kVt.saat-la aşağıdakı kimi hesablana bilər:

(25)

burada sərf olunan qazın miqdarı, m³/saat-la.

Qazla işləyən mühərriklərin effektiv f.i.ə.

(26)

Əgər və saatla ifadə edilərsə, effektiv f.i.ə. aşağıdakı kimi təyin edilər:

(27)

Nominal iş rejimində traktor və avtomobil mühərriklərinin effektiv göstərici-lərinin hüdud qiymətləri cədvəl 3.2.-də verilmişdir.

Traktor və avtomobil mühərrikinin effektiv göstəriciləri

Cədvəl 2.

Mühərrikin tipi
Bölünmüş kameralı dizellər	0,50...0,80	0,70...0,80	245...270	0,33...0,37
Birkameralı dizellər	0,55...0,85	0,70...0,85	225...260	0,35...0,40
Basqılı dizellər	2,0 qədər	0,80...0,90	210...250	0,36...0,40
Karbüratorlu mühərriklər	0,60...1,10	0,70...0,85	300...370	0,23...0,33
Qazla işləyən mü-hərriklər	0,50...0,75	0,75...0,85	14...17 MCoul/kVt saat	0,23...0,30

Mühərrikin indikator və effektiv göstəricilərinə

müxtəlif faktorların təsiri
Mühərrikin əsas dinamiki və iqtisadi keyfiyyətləri onların indikator və effek-tiv göstəriciləri ilə üzvi surətdə bağlıdır. Buna görə də istər layihələndirmə və istər-sə də istismar zamanı müxtəlif faktorların bu göstəricilərə təsirini bilmək lazımdır.

Mühərrikin faydalı gücü olan dinamiki keyfiyyətlərini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri olub, (20) ifadəsi ilə təyin edilir. Dördtaktlı mühərriklər üçün taktlar əmsalının qəbul edildiyini nəzərə alsaq, həmin ifadəni aşağıdakı kimi yaza bilərik:

(28)

Formuladan aydın görünür ki, müasir mühərriklərin konstruktiv ölçülərini də-yişmədən onların güclərinin artırılması ya dirsəkli valın fırlanma tezliyinin n və ya da orta effektiv təzyiqin P_e artırılması hesabına həyata keçirilə bilər. Hal-hazırda hər iki yoldan geniş istifadə olunur. Lakin təcrübə göstərir ki, fırlanma tezliyinin artırılması əksər hallarda mühərrik hissələrinin sürətlə yeyilməsinə və yağın artıq sərf edilməsinə səbəb olur. Buna görə də mühərrikin faydalı gücünün artırılması üçün onların orta effektiv təzyiqlərinin artırılması təqdirə layiq yol hesab edilə bi-lər. Orta effektiv təzyiq isə (3.36) ifadəsindən göründüyü kimi həm orta indikator təzyiqindən, həm də mexaniki itkilərin qiymətindən asılıdır. Mexaniki təzyiq itkisi P_m əsasən mühərrikin fırlanma tezliyindən, karter yağının göstəricilərindən və bun-ların mühərrikin yük və temperatur rejiminə nə dərəcədə uyğun olmasından asılıdır. Mexaniki itkilərin müxtəlif üsullarla azaldılması f.i.ə.-nın və deməli orta effektiv təzyiqin artmasına səbəb olur.

Mexaniki itkilərin azaldılmasının yolu qovşaq hissələri səthinin azaldılması, onların formasının və becərilmə keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, yağın və mühərri-kin istilik vəziyyətinin düzgün seçilməsidir.

Aparılmış elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsi və mühərriklərin inkişaf dinamika-sından aydın görünür ki, bu yolla mühərrikin dinamiki və iqtisadi keyfiyyətlərinin yaxşılaşdırılması texnikanın müasir tələbatını ödəyə bilməz. Mühərrikin effektiv göstəricilərinin və yanacaq qənaətcilliyinin geniş hüdudda yaxşılaşdırılması ancaq onların indikator göstəricilərinin yaxşılaşdırılması hesabına əldə edilə bilər.

V.M. Anikeviçus orta indikator təzyiqini aşağıdakı formula ilə təyin etməyi təklif etmişdir:

(29)

burada normal şərait üçün sabit əmsal kimi qəbul edilmişdir.

Deməli, mühərrikin indikator göstəricilərini yaxşılaşdırmaq üçün ya dolma əmsalının - və ya da nisbətinin artırılması zəruridir.

Dolma əmsalı hər şeydən əvvəl sormanın sonundakı təzyiqdən - asılıdır, deməli, eyni zamanda ya təsir edən bütün faktorlardan da asılı olur. Son za-manlar turbobasqıdan istifadə etməklə Pa-nı və ni artırmaqla orta indikator təz-yiqinin artırılmasına daha böyük fikir verilir. Turbobasqıdan istifadə edilməsi me-xaniki itkilərin artmasına səbəb olur, lakin bu zaman orta indikator təzyiqi daha sü-rətlə artır, mexaniki f.i.ə. yüksəlir. Buna görə də turbobasqıdan istifadə edildikdə P_e P_i –yə nəzərən daha çox artır.

Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə sıxma dərəcəsinin artması az da olsa, ni azaldır. Digər qrup tədqiqatçılar isə bu fikrin tamamilə əksini sübut etməyə çalışır-lar. Üçüncü qrup tədqiqatçılar isə nun dəyişməsilə nin sabit qaldığını göstə-rirlər. Şübhəsiz ki, müxtəlif mühərriklər üzərində aparılan bu tədqiqatlar nun yə təsirini düzgün izah edə bilməzdilər. Lakin karbüratorlu mühərriklərdə sıx-ma dərəcəsinin artırılması istilikdən istifadənin yaxşılaşması hesabına P_i və artmasına imkan verir. Ancaq, bu zaman yüksək oktan ədədinə malik yana-caqdan istifadə edilməli, mühərrik hissələrinin istilik və mexaniki yüklənmələrinə ciddi fikir verilməlidir.

(1) və (29) ifadələrindən göründüyü kimi indikator f.i.ə.-nın arması ilə iş prosesinin əsas indikator parametrləri yaxşılaşır (P_i-artır və g_i-isə azalır). Tədqiq edilən mühərrik üçün nin əhəmiyyətli dərəcədə artırılması qiymətində işçi qatışığın bircinsliyini yaxşılaşdırmaqla əldə edilə bilər. ni yanmanın birinci fazasının (gizli yanma periodu və ya öz-özünə alovlanmnın gecikmə vaxtını) 20...30 faiz azaldılması ilə də müəyyən qədər artıqmaq olar.

İşçi qatışığın bircinsliliyinin yaxşılaşdırılması və öz-özünə alovlanmanın ge-cikmə vaxtının azaldılması son zamanlar dizellərdə sorulan hava yoluna yanacaq hissəcikləri əlavə edilməsilə həyata keçirilə bilər.

İndikator f.i.ə.-nın və nisbətinin hava artımı əmsalından, mühərrikin yü-kündən asılı olaraq dəyişməsi karbüratorlu və dizel mühərrikləri üçün şəkil 19 və 20-də göstərilmişdir.

Burulğan kameralı dizellərin enegetik və iqtisadi göstəricilərinin yük-səldilməsi yollarının analizi göstərir ki, bu mühərriklərin işçi proseslərinin daha da təkmilləşdirilməsi imkanı artıq tamamilə məhdudlanmışdır.

Şəkil 1. İndikator f.i.ə. və nisbətənin hava artımı əmsalından

asılılığı.

a – dizel üçün; b – karbüratorlu mühərrik üçün

Burulğanvari kameralı dizellərin indikator yanacaq sərfi orta indikator təzyiqi-nin qiymətində təşkil edir. İndikator yanacaq sərfinin aşağı salınması üçün burulğan kameranın və yanacaq vermə sistemi ele-mentlərinin həndəsi ölçülərinin dəyişdirilməsi sahəsində aparılan işlər heç bir müs-bət nəticə verməmişdir.


Şəkil 2. Yükdən asılı olaraq indikator f.i.ə. dəyişməsi.

1 –dizel üçün; 2 – karbüratorlu mühərrik üçün.

Traktor dizellərinin güc və qənaətcillik göstəricilərini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədilə NATİ-də burulğan kameraların laylı qatışıqyaranma prosesini təmin edən ÇNİDİ tipli yanma kameraları ilə əvəz edilməsi sahəsində bir çox nəzəri və eksperimental xarakterli işlər aparılmışdır. Bu kamera dizelin yüksək qənaətcil-liyini və orta indikator təzyiqinin maksimal qiymətlərində mühərrikin “yumşaq” işi zamanı bütün işçi rejimlərdə tüstüsüz işlənməsini təmin edir.