Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) “İqtisadi nəzəriyyə” kafedrasının Müəllimi Abbasova Sevda İsmayıl q

t0 zamnında təbiətin insan təsiringöstərir; ikinci yarım spiral insan cəmiyyətinin təbiətə təsirini göstərir, lakin bu t0 - a qayıtmaq deyil, əksinə münasibətləri t1 vaxtına keçirir və i.a.
İnkişafın bu forması nə qədər mücərrəd və sxematik olsa da, o bunu anlamaq və Veblen tərəfindən qeyd olummuş, bu gün "Veblen-Ayres dixtonomiyası"kimi tanınan "təntənəli" (və ya institusional) və "texnoloci", sirli dixotomiyanı səmərəli tətbiq etmək imkanı verir. Hətta müasir institusionistlər arasında o ziddiyətli qiymətləndirmə ilə üzləşir: bəziləri onu dərin etiraf kimi nəzrdən keçirir, bəziləri isə ,bu dixtonomiyanın formulunun özünü "intellektual ölü" adlandırır.
"Təntənəli" (və ya institusional) və "texnoloci" dixotomiya tarixən müəyyən institutlar nisbətən sabit "fikir və tədbirlər", "vərdişləri və adətlər", "kollektiv fəaliyyət forması" deməkdir. Amma ictimai quruluşun "təntənəli - institusional" tərəfi nisbətən mühafizəkardır və texnoloci inkişafın müəyyən mərhələsində konkret institutların dəyişdirilməsi və islahatı zərurəti yaranır.
Britaniyalı və amerikalı institusionalistlər marksistlərin "ziddiyyət" və ya "əksliklərin vəhdətini" qeyd etmək istədikləri yerdə dixotomiyalar haqqında danışmağa meyllidirlər. "Veblen-Ayres dixotomiyası" nın formulu müəyyən tarixi "istehsal üsulunu" təmsil edən "istehsal münasibətləri ilə məhsuldar qüvvələrin vəhdəti" haqqında marksist baxışları çox xatırladır.
K.Marks özünün "Siyasi İqtisadın tənqidinə dair" əsərinin ön sözündə bu barədə belə yazır: " İnsanlar ictimai istehsalda müəyyən, zəruri, onların iradəsindən asılı olmayan münasibətlərə - məhsuldar qüvvələrin inkişafının müəyyən mərhələsinə uyğun gələn istehsal münasibətlərinə girirlər. Bu istehsal münasibətlərin məcmusu cəmiyyətin iqtisadi strukturunu təşkil edir, hüquqi və siyasi üst qurumun əsaslandığı və ictimai şüurun müəyyən formasının uyğun gəldiyi real bazisi təşkil edir. Maddi həyatın istehsal üsulu ümumiyyətlə həyatın sosial, siyasi və mənəvi proseslərin müəyyənləşdirir. İnsanın şüuru onların varlığını təyin etmir, əksinə, onların ictimai varlığını onların şüurunu müəyyənləşdirir. "
Bu məşhur ön sözdə, hər söz zəngin bir məna ilə doludur. O cəmiyyət haqqında elmlərinin təməl qoyuluşunu müəyyənləşdirir. Yalnız bir şey müasir oxucunun etirazına səbəb ola bilər, bu, tamamilə müəyyən hüququn, siyasətin, ümumiyyətlə şüurun ​​bütün formalarının "cəmiyyətin iqtisadi quruluşundan" asılı olmasınin, sonradan şərhçiləri guya ictimai inkişafda insanların fərdi şüurlu hərəkətlərini inkar edən "marksizmin iqtisadi determinizmini" aydın ölüm adlandırırdılar. Nə Marks, nə də Engels siyasət, hüquq və qanunvericilik, ümumiyyətlə insanların şüurlu hərəkətlərinin əhəmiyyətini və tarixi inkişaf kursunu heç vaxt inkar etmirdilər. Lakin, şüurlu insan fəaliyyət bütün formalarının uğur hərəkəti proqnozlaşdırmaq, hiss etmək, istehsal recimi, tutmaq üçün onların qabiliyyəti öz hərəkətlərinin məntiqi riayət dərəcəsindən asılıdır. Piter Druker özünün "Yeni rellıqlar" adlı kitabında qeyd edir ki, həyatın müasir formalarını elə nəzərdən keçirməyi öyrənmək laımdır ki,.onlarda cəmiyyətin gələcək quruluşunu görə biləsən.
Bu gün"marksizmin iqtisadi determiniszmi", tarixin iki dəfə təkrarlanması xüsusiyyətini nümayiş etdirirərək neoklassikanın "iqtisadi imperializmlə" əvəz etməyə çalışır.
"DMD burulğan modeli" "Veblen-Ayres dixotomiyası" kimi təhlil və anlaşma vasitəsi kimi xidmət edə və həmçinin "məhsuldar qüvvələr" və "istehsal münasibətlərinin" qarşılıqlı əlaqəsinin konkret formaları kimi cəmiyyət haqqında elmin qarşılaşdığı "sosial və maddi", "subyektiv və obyektiv" dixotomoik problemləri həll edə bilər.
Bu modelin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o cəmiyyətin sosial və ya institusional tərəfinin inkişafı maddi, obyektiv və fiziki amillərlə vasitəçilik etmədən inkişaf etdirilməsinin mümkünsüzlüyünü vurğulamasıdır. Cəmiyyətin sosial (institusional) və ya texnoloci inkişafı ilə əlaqədar bir xətli təkamül yoxdur. Mahiyyətcə "spiral model" ümumiyyətlə " birxətli ictimai inkişaf " problemini aradan qladırır, həqiqətən dövrlərdə cəmiyyətin qeyri-xətti inkişaf problemini həll edir.

Əsas ədəbiyyat

1.Kapelöşnikov R.İ. Gkonomiçeskaə teoriə prav sobstvennosti. M.: İMGMO, 1990
2.Şastitko A.E. Novaə instituüionalğnaə gkonomiçeskaə teoriə. 4-e izd. M.: TEİS, 2009. Ql. 4,11
3.Gqqertson T. Gkonomiçeskoe povedenie i institutı. M.: Delo, 2001

Əlavə ədəbiyyat

1.Alchian A. Some Economics of property rights. In: Alchian A. Economic Forces at Work. Indianapolis: Liberty press, 1977
2.Alchian A.A., Demsetr H. The property rights paradigm / Cournal of Economic history. 1973. Vol.33. No1
3.Demsets H. Toward a theory of property rights // American economic Review. 1967. Vol. 57. No.2
4.Ellickon R. The Aim of Without law // Cournal of Institutional and Theoretical Economics. 1994. Vol.150 (1). P. 97-100
5.Furuboth E.G. Pecovich S. Property rights and economic theory: A survey of recent literature // Cournal of economic literature, 1972. Vol. 10. No.6
6.Umbeck C.A. A Theory of property rights with Application to the California Gold Rush. Iowa State University Press, 1981
7.Gordon H. The Economic Theory of a common property resource: The fishery // cournal of political economy, Vol.62. p.124-142

Əsas ədəbiyyat

1. Kuzğminov A., Bendukidze K., Ötkeviç M. Kurs instituüionalğnoy gkonomiki. M.: İzdatelğskiy dom QU-VŞG, 2006. Ql.1
2. Saymon Q.A. Raüionalğnostğ kak proüess i produkt mışleniə.//Tezis. 1993. T.1. Vıp.3. str. 16-39
3. Furubotn G.Q. Rixter R. İnstitutı i gkonomiçeskaə teoriə. Dosticeniə novoy instituüionalğnoy gkonomiçeskoy teorii. SPb: İzdatelğskiy dom Sankt-Peterburqskoqo qosudarstvennoqo universiteta, 2005 Ql. 1,2
4. Şastitko A.E. Novaə instituüionalğnaə gkonomiçeskaə teoriə. 4-e izd. M.: TEİS, 2009, Ql. 2
5. Gqqertsson T. Gkonomiçeskoe povedenie i institutı. M.: Delo, 2001. Ql. 2

Əlavə ədəbiyyat

1. Bekker Q. Gkonomiçeskiy analiz i çeloveçeskoe povedenie //TEZİS. 1993. T.1. Vıp.1
2. Uilğəmson O. Povedençeskie predposılki sovremennoqo gkonomiçeskoqo analiza // Tezis. 1993. T.1.№3
3. Epstein R.A. Simple Rules for a Complex World. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press,1995
4. Siqerenzer G. Fast and frugal heuristics: The tools of founded rationality. In: Handbook of Cudgment and Decision Making, ed. D. Koehler and N. Harvey. Oxford: Blackwell, 2004
5. Simon H. Models of Man. Social and Rational. New York: Wiley, 1957
6. Simon H. Administrative Behavior. New York: Free Press, 1945