Azərbaycan döVLƏt məDƏNİYYƏt və İNCƏSƏNƏt universiteti NƏZNİNDƏ humanitar kolleci SƏRBƏst iŞ

Kütləvi turizmin inkişafı (Tom Kuk)
Turizmin tarixi inkişaf mərhələsi qədim keçmişə malikdir. Və kulturoloji aspektdə öyrənilməsi vacibdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbiyyatlarda kütləvi turizmin ilk təşkilatçısı ingilis Tomas Kuk adlı şəxs hesab olunur. O, hələ, 1841-ci ildə Lankasterdən Dolnqboruqa qədər dəmir yolu ilə 570 nəfərin kütləvi gəzintisini təşkil etmişdir. Bu hadisə ilə Tomas Kuk müasir turizmin əsasını qoymuşdur. O, həmçinin 1847-ci ildə səyahət və ekskursiyalar cəmiyyəti yaratmış, bir qrup zəngin ingilis vətəndaşlarının Aralıq dənizində səyahətini təşkil etmişdir. XIX əsrin sonunda Tомас Kuk tərəfindən yaradılmış bu cəmiyyət 53 ölkədə fəaliyyət göstərən və 324 şöbəsi olan möhtəşəm bir konsernə çevrilmişdir. Həmin konsernin 12 min əməkdaşı olmuşdur. Amerikanlar da ingilislərdən geridə qalmamış, turizm ilə məşğul olan «Amekso» adlı şirkət yaratmışlar. 1918-ci ildə bu şirkətin firmaları bütün qitələri əhatə etmişdir. 1869-cu ildə Avropada Beynəlxalq Mehmanxana işçiləri Assosiasiyası yaradılmışdır. Bu Assosiasiya 1921-ci ildə Beynəlxalq Mehmanxana İttifaqı ilə birləşdirilmişdir. Təbii ki, bu ənənə get-gedə inkişaf edərək bütün dünyaya yayılmışdır.
Turizmin ilk tarixini 3 istiqamətində öyrənmək olar. I istiqamət təhsil məqsədilə edilən səyahətlər ; görkəmli adamlarla görüşlər , tarixi mədəniyyət abidələri , qədim şəhərlər , incəsənət əsərləri ilə tanışlıqdır.
II istiqamət, keçmişin ictimai həyatı ilə bağlı olan dini mədəniyyət ocaqlarında ziyarətin təşkilidir.III istiqamət istirahət və sağlamlıq , idman mərkəzlərində səyahətin təşkil olunmasıdır.
5

Onun xahişi ilə Midland Counties Railway dəmiryolu şirkəti 570 fəhlənin “alkoqolsuz” səfəri üçün xüsusi qatar ayırıb. Səfər İngiltərənin Lesterşir qraflığında Leyster və Lafboro şəhərləri arasında mənzərəli marşrut üzrə keçib.

Bundan sonra digər dəmiryolu şirkətləri də reklam məqsədi ilə Kuka məhdud maliyyə imkanlı ailələr üçün əyləncəli səfərlər təşkil etmək üçün endirimli imkanlar yaratmağa başlayıblar.
Beləliklə müştərilərin sayı yüzlərlə deyil, minlərə çatıb. Onun ekskursiya və səyahətləri əsasən “Maksimim sayda insana minimum qiymətlə maksimum sərfə təklif et” prinsipinə əsaslanırdı.
Beləliklə dünya qrup turizminin əsası qoyulub
Tezliklə səfərlər müntəzəm xarakter alır, 1850-ci illərdə isə bir çox Avropa şəhərlərinə turlar meydana gəlir. 1865-ci ildə Kuk həmvətənləri üçün Yeni Dünyaya, amerikalılar üçün isə əcdadlarının vətəninə turlar açır. Fəaliyyət “Tomas Kuk və oğlu” agentliyi vasitəsilə həyata keçirilir. Bu agentlik dünyada birinci turizm səfərləri üzrə ixtisaslaşmış qurum olur. Onun ilk amerikalı müştərisi isə məşhur yazıçı Mark Tven idi.
Kuk “turizmin ixtiraçısı” kimi tanınıb, onun yaratdığı turizm agentliyi isə dünyada məşhurlaşıb.
“Tomas Kuk və oğlu” firması əlli ildən sonra 84 bölməyə və 85 agentliyə malik idi, onun xidmətlərindən isə 3 milyondan artıq insan istifadə edib.
Ayrı-ayrı ölkələrdə turizmin sosial-iqtisadi və kulturoloji əhəmiyyətini qiymətləndirərək onun uzun müddətli inkişaf proqramını işləyib hazırlamışlar. Məsələn, Fransada hələ 1960-cı illərdən turizmin inkişaf proqramı hazırlanmış, 1967-ci ildə dövlət müxtəlif iş adamlarını da bu proqramın realizə olunmasına cəlb etmişdir. Bütün çimərliklər texniki təchizatla təmin olunmuş, turistlərin istirahət və əyləncəsi üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Kapitalizm cəmiyyəti beynəlxalq turizmin inkişafı üçün zəruri olan iqtisadi, siyasi və ictimai şəraitin formalaşmasında böyük rol oynayıb. İngiltərə burjua inqilabının qələbə çaldığı və kapitalizmin inkişaf etməyə başladığı ilk ölkələrdən biridir. Məhz bu ölkələrdə ilk turist təşkilatları yaranmış, fəaliyyətini əvvəlcə ölkə daxilində qurmuş, sonralar beynəlxalq səhnəyə çıxmışlar. 570 nəfərdən ibarət Leysterdən Lofboroya gedən ilk turist qrupunu 1841-ci ildə Tomas Kuk təşkil etmişdi. Londonda birinci Beynəlxalq sənaye sərgisi keçirildi, oraya təkcə Yorkşirdən 165 min tamaşaçı göndərilmişdi. 1856-cı ildə Tomas Kuk xaricə səyahətlər təşkil etməyə başlayır. İlk qrup Fransaya, Parisdə fəaliyyətə başlamış Beynəlxalq sərgiyə gedənlərdən təşkil edilmişdi. XIX əsrin 70-ci illərində Avropaya gələn turistlərin böyük hissəsini ingilislər təşkil edirdi. XIX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq İngiltərə və ABŞ arasında turizm
6

inkişaf etməyə başlayır. İngiltərədən ABŞ-a, ABŞ-dan İngiltərəyə səyahətlərin təşkilində də T. Kukun əməyi əvəzedilməz idi. 1817-ci ildə Tomas Kuk ilk dövr-aləm səyahətini həyata keçirdi. Dəmir yol və gəmiçilik şirkətləri, mehmanxana və restoran sahibləri arasında müqavilələr bağlanır, tələbat diqqətlə öyrənilir, səyahət marşrutları və yerləşdirmə proqramları tərtib olunurdu. Tomas Kukun təşəbbüsünə digər şirkətlər də qoşuldu. Böyük Britaniyanın turist sənayesinin yüksəlişi, turizmin inkişafı əhalinin sayından (58.8 mln) deyil, onun tərkibində və dincəlmək ənənələrində baş verən dəyişikliklərdən asılı idi. Britaniyalılar ikinci dünya müharibəsindən sonra fəal şəkildə səyahət etməyə başladılar. 70-80-ci illərdə iqtisadi tənəzzüllə əlaqədar səyahətlərin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azaldı, yalnız 80-ci illərin ortalarında səyahətlərin ümumi miqdarı 70-ci illərin səviyyəsini xeyli üstələdi. Bu müddətdə ölkədaxili turizmlə beynəlxalq turizm arasındakı nisbət olduqca dəyişildi. 1987-ci ildə daxili bazarın tutumu öz böhran həddinə çatdı. Lakin eyni zamanda həmin dövrdə britaniyalıların dənizyanı kurortlarda keçirdiyi ənənəvi iki həftəlik məzuniyyətlərinin sayı 14 % azaldı, habelə özəl özünəxidmət sahəsində istirahətin nüfuzu artdı. Yalnız işgüzar turizm 1978-ci ilədək 17 mln-dan 1980-ci ildə 20 mln-a qədər artdı, halbuki ölkədaxili turizm sahəsi böhran keçirirdi. Kurort bölgələrində qonaq evlərinə tələbatın aşağı düşməsi mehmanxana sahiblərini biznes-turizm üçün nəzərdə tutulmuş mehmanxanaları iş günlərində ahıllar evi və s. Kimi istifadəyə verməyə vadar etdi.

Tədricən Tomas Kuk səyahət coğrafiyasını genişləndirdi. Şotlandiya, İrlandiya, Şimali Uels, Men adası və s. Də turlar təşkil etdi. Şotlandiyada Valter Skott və Robert Berns yaradıcılığı vurğunları üçün xüsusi tematik tur hazırladı. Daha sonra turizmin daha bir istiqamətini yaratdı — İngiltərənin böyük torpaq sahibləri ilə razılığa gəlib onların qalalarını və parklarını ekskursiyalar üçün açdırdı.
1851-ci ildə Kuk fəhlələr və uşaqlar üçün Hayd-parkda London ticarət-sənaye sərgisinə baha olmayan turlar təşkil etməyə başladı. Turist yollayışına Londona gediş-gəliş, qidalanma və gecələmə daxil idi. Beləcə Kuk 165 mindən çox insan üçün sərgini əlçatan etdi.
1855-ci ildə Parisdə də belə sərgi təşkil olundu. Onda Tomas Kuk ilk kontinental turunu həyata keçirdi. İki qrup turist şərqi ingilis limanı Harviçdən Antverpenə, ardınca Brüssel, Köln, Heydelberq, Strasburq, səyahətin son dayanacağı Parisə səyahət etdi.
Tura qatar və gəmi biletləri və digər xərclər daxil idi. Kuk turistlərə həmçinin valyuta mübadiləsi və otellərin müəyyən qiymətə bron edilməsini təmin edən otel kuponları təklif edirdi. Bələdçilər də artıq təkcə gəzinti marşrutu və görməli yerlərin icmalını yox, həm də ziyarət edilən ölkədəki etiket qaydalarını izah edən praktik məsləhətlər də verirdilər.
7

1865-ci ildə Kuk Londonda Flit-Stritdə yer aldı və səyahət malları mağazası yaratdı. Orada qatar biletləri, ekskursiya biletləri, çamadan və teleskoplar satılırdı. Eləcə də bələdçi xidməti təklif olunurdu.

Sahibkar xarici və daxili səyahətlərin agentinə çevrildi, Amerikada turizm bürosu açdı. Onu Tomas Kukun oğlu Con (uzun müddət kommersiya məsələlərində atasına kömək etmişdi) idarə edirdi. Agentlik “Thomas Cook & Son” adlandırıldı. Bu agentliyin tanınmış müştəriləri arasında Mark Tven, Redyard Kipling, Oskar Uayld və Uinston Cörçill də var idi.