il tikanlı məftillər arxasında yaşatdılar və əksəriyyəti də
məhv edildi.
Hörmətli veteranlar! 50 il bundan əvvəl II dünya mü
haribəsi kimi qanlı müharibəni antifaşist və demokratik qüv
vələrin qələbəsi ilə qurtararkən, biz hamımız guman edirdik
ki, ölkəmizdə, o cümlədən Qafqazda, həmişə sülh və əmin-
amanlıq olacaqdır. Lakin sizə məlumdur ki, Şimali Qafqazda
indi müharibə gedir və qan tökülür. Zaqafqaziyanın hər üç
respublikasını əhatə edən iki ərazidə isə qanlı döyüşlərdən
sonra atəşkəsə nail olunmuşsa da, əldə edilmiş atəşkəs
möhkəm deyildir.
Bütün Qafqazın xalqlarına dinc «Qafqaz evi» lazımdır.
Bu dinc Qafqaz evinin açan isə Rusiyanın əlindədir.
Azərbaycan respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev
1994-cü ilin iyulunda «Rusiya qəzeti» və 1994-cü ilin de
kabrında «Reklam xəbərləri» qazeti müxbirlərinin suallarına
cavabında Rusiyanın Qafqaz problemlərinin həllində iştira
kını yüksək qiymətləndirərək, arzu etmişdir ki, Rusiyanın
siyasətində Qafqazın hər bir respublikasına münasibəti bu
respublikaların xalqlarının dini mənsubiyyətindən və Rusiya
ilə tarixi əlaqələrindən asılı olmayaraq formalaşsın. Yalnız
belə ədalətli münasibət Qafqaz regionundakı bütün zidiyyət-
ləri dinc yolla həll etməyə kömək edər'.
Məruzə qurtardıqdan sonra fasilə zamanı Rusiya veteranlarından
olan bir neçə yüksək rütbəli zabit məruzə müəllifinə yaxınlaşaraq
qeyd etdilər ki, keçmiş SSRİ ərazilərində indi gedən müharibələr
Əfqanıstanda aparılmış uğursuz müharibə kimi lazımsız və səhv siy
asətin nəticəsində başlanmış müharibələrdir və xalq arasında belə
müharibələr müsbət qarşılanmır.
216
§ 3. İslam mədəniyyətinə siyasi baxış
(1997-ci ilin 30 oktyabrında Bakıda keçirilmiş
Beynəlxalq konfransda məruzə)
İslam mədəniyyəti tarixi üzrə tədqiqatçılar (Əli Nəvai,
Əl Maudidi, Seyid Qutb və digərləri) islamaqədərki dövrü
cahiliyyət (cahillik, vəhşilik) dövrü adlandırmışlar və bunun
üçün kifayət qədər faktlar da göstərirlər.
Qədim tarixdən məlumdur ki, Aleksandr Makedonski
(Makedoniyalı İskəndər) müharibədə İranın güclü hökmdarı
Dara üzərində qələbə çaldıqdan sonra İran 7 il (eramızdan
əvvəl 330-323-cü illər) yunanların hökmranlığı altında ol
muşdur. A.Makedonski dünyasını dəyişdikdən sonra yunan
sərkərdəsi 1 Selevkinin hökmranlığı dövrü başlandı və İran
təxminən 100 il bu dövlətə tabe vəziyyətində qaldı.
Lakin VI əsrdə İran hökmdarı II Xosrov Roma üzərin
də qələbə çaldı. Misir və Suriyanı zəbt etdi, Qüdsü tarmar
edərək oradan müqəddəs xaçı götürdü. Və beləliklə do I Da
ranın vaxtilə yaratdığı güclü İran imperiyasını bərpa etdi.
Həmin dövrdə çox varlanmış İran hökmdarları həqiqi
mənada vəhşi adət-ənənə şəraitində yaşayırdılar. Tarixi sə
nədlərdə göstərilir ki, İranda Sasanilər hökmranlığı döv
ründə oyanlar üçün kəbin münasibətlərində heç bir məhdu
diyyət olmamışdır. Məsələn, Bəhram Çobin öz bacısına ev
lənmişdi. II Yezdakert öz qızma evlənmiş və sonra onu öl
dürmüşdür. Hökmdar Xosrov çoxarvadlılıqda «nümunə» ol
muşdur.
Eramızın VII əsrində dünya dini kimi yaranmış İslam,
qısa bir müddətdə geniş yayılmış və islam imperiyaları yara
dılmışdı. İslam təxminən 500 il (VII-XII əsrlər) dünya
miqyasında çox böyük təsir gücünə malik olmuşdur. Göstə
rilən dövrdə islam mədəniyyəti coşqun inkişaf dövrü keçir
mişdir.
İslam dini özünün çox mütərəqqi və güclü əxlaq nor
217
maları ilə özündən əvvəlki dövrdə bir sıra Şərq ölkələrində
hökm sürmüş cahilliyə, əxlaq pozqunluğuna öldürücü zərbə
vura bilmişdi.
İslamın tarixən səhnəyə gəlməsi ərəblərin adı ilə
bağlıdırsa, islamı qəbul etmiş türkdilli xalqlar islam, müsəl
man mədəniyyətinin geniş yayılmasında ərəblərlə bərabər
geniş fəaliyyət göstərmişlər.
Məşhur fransız tarixçisi Alfons Lamartin (1790-1869)
“Türklərin tarixi” adlı əsərinin II cildində (Paris, 1854)
Məhəmməd Əleyhisəlamın fəaliyyəti haqqında yazmışdı:
«...Məhəmməd qanunlar yaradılmasına, ordulara, yaratdığı
20 imperiya xalqlarına, dünyanın üçdə bir hissəsində yaşay
an milyonlarla insanlara rəhbərlik etmiş, ölümündən sonra
isə böyük şöhrətə nail olmuşdur. O, saysız-hesabsız sosial
islahatların, əxlaq normalarının müəllifi hesab edilə bilər...».
Görkəmli ingilis filosofu Bertran Rassel də Həzrət
Məhəmməd dövründə Şərqdə mədəniyyətin çiçəkləndiyini
təsdiq edir və yazır ki, «Şərqin üstünlüyü təkcə hərbi sahədə
deyildi. Elm, fəlsəfə, nəzm, incəsənət - bütün bunlar Mə
həmmədin dünyası dövrü çiçəklənmişdi. Halbuki, həmin
dövrdə Avropa vəhşilik çirkabı içərisində idi»1.
Müsəlman Şərqinin görkəmli mütəfəkkirləri - Əl Kin
di (IX əsr), Əl-Fərabi (X əsr) İbn-Sina (XI əsr), Əl-Biruni
(XI əsr) türkdilli xalqların dahi alim və şairləri - Əl Xoraz-
mi, Nasirəddin Tusi, Cəlaləddin Rumi, Nizami Gəncəvi, Əf
zələddin Xəqani, İmadəddin Nəsimi, Yunis İmrə, ƏlişirNə-
vai və onlarla digerləri bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə gör
kəmli əsərlər bəxş etmişlər.
Orta əsrlərdə islam şərqində məntiq, fəlsəfə, əxlaq, as
tronomiya, riyaziyyat, təbabət və kimya elmləri, eləcə də
bədii ədəbiyyat yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi.
Avropa xalqları ədəbiyyatının ilk nümunələri olan
1
Bax: Əl Maudidi, İslamın əsaslan. M., 1993, s. 128 (rus dilində).
218
«İlahi komediya» (Dante), «Don Kixot» (Servantes), «Ro-
binzon Kruzo» (Daniel Defo) və digərləri islam poeziyasının
bilavasitə təsiri ilə yazılmışdır.
İslam dövlətlərinin orta əsrlərdən sonra öz keçmiş
qüdrətlərini itirməsinin səbəblərini islam xadimləri müsəl
manların islamın tələblərinə riayət etməmələrində görürlər.
Əlbəttə, yalnız bu səbəbi əsas götürmək o qədər də inandı
rıcı deyildir. Burada Qərb dövlətləri tərəfindən Şərq ölkələ
rinin müstəmləkə vəziyyətinə gətirilməsi üçün hərbi sahədə
üstüntüklərindən (oldu silah növlərindən) istifadə etmələri
də əsas səbəblərdən biri olmuşdur.
Orta əsrlərin sonlarından başlayaraq İslam mədəniyyə
tinin Qərbə təsiri getdikcə zəifləyirdisə də, bu mədəniyyət
islam dünyasında, o cümlədən türk dünyasında öz inkişafını,
bəzi təzyiqlərə baxmayaraq davam etdirmişdir. Bunun nə
ticəsidir ki, indi, XX əsrin sonunda da islam mədəniyyətinə
maraq bütün dünyada davam edir. Bunun ən bariz nümunəsi
qeyri müsəlmanların islamı qəbul etmələri prosesinin güc
lənməsidir. XX əsrin ilk 85 ilində Afrikada islamı qəbul
edənlərin sayı 10 milyondan 100 milyona çatmışdır'.
Yaponiyada yaşayan Abdullah Yemura «Niyə müsəl
man oldum?» sualına belə cavab vermişdir: «Zühurundan bu
günə kimi saf və təmiz qalan yeganə din İslam dinidir. Bu
günə qədər Qurani-Kərimin bir kəlməsi belə dəyişməmiş
dir»2.
Budapeşt Universitetinin «Şərq elmləri» fənni üzrə
profesoru, doktor Əbdülkərim Germanus (millətcə macardır)
6 yaşında ikən türkcə öyrənməyə başlamışdır. I və II dünya
müharibələri dövrü Hindistanda yaşamış, bir müddət Rabin-
dranat Taqorun rəhbərlik etdiyi Şanti Jaketen universitetində
Bax: Kobişanov Y.M. İslamın Afrikada yayılmasının tarixi. M.,
1987, s.3 (rus dilində).
Bax: «Haqq söz» qəzeti. 15 iyun 1993.
219