Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Ermənistanın türk mənşəli etnotoponimilərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri.
115 gürcü abidəsində qəbilə başçılarının adı Baqatur şəklində verilən as tayfalarının Azərbaycanda, Şimali Qafqazda, Orta Asiyada xeyli izi qalmışdır. Təbəri (VIII əsr) As-tarxan adını qeyd etmişdir. Astarxan// Həştərxan, Astara, Aştarak (Ermənistanda) toponimləri də həmin as etnonimini əks etdirir. Müxtəlif tarixi mənbələrdə xatırlanan bu etnonim as//os//aş//yaz//uz allomorfları ilə nəzəri cəlb edir. Həmin al- lomorfları *as//az* arxetiplərindən törəmə hesab etmək olardı, yəni səsartımı (h,y) ilə, a-o-u, s-ş dəyişmələri və z*/s paralelliyi ilə göstərilən variantları izah etmək mümkündür. Lakin tarixi mənbələrdə as//az etnoniminin kas//kaz//xaz tipli paralelləri də qeyd olunmuşdur ki, bu da həmin arxetipləri bərpa etməyə imkan vermir. Ona görə də ilkin saiti larinqal a şəklində bərpa etmək lazım gəlir. Artıq həmin yuvadan törəyən az//as və kaz//kas etnonim- lərinin –pi,-aq,-ar,-it formantları ilə işlənən kaspi, kasaq//kazax, kazar//xəzər, azar//azər, kasit variantlarını izah etmək çətinlik törətmir. Azar//Azər etnotoponimi sonralar ba- qan//bacan//becan//bayqan allomorfları ilə işlənən sözlə birlikdə Azərbaycan toponimini yaratmışdır (65, 113). Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimlərdə fonetik dəyişmələr və fonetik hadisələrlə bağlı külli miqdarda başqa misallar da göstərmək mümkündür. 3.3. Ermənistanın türk mənşəli etnotoponimilərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri. Indiyədək dilçiliyimizdə leksik və semantik yolla yeni sözlər yaranmasının sərhəddi dəqiq müəyyənləşdirilməmiş, leksik yolla söz yaratmanın mahiyyəti tam aydınlaşdırıl- mamışdır. Dildəki xüsusi adların böyük bir qismi appelyativlərin kö- məyi ilə yaranır. Bu hadisə özünü toponimiyada da geniş şəkildə 116 göstərir. Ona görə də onomastik vahidlərin leksik xüsusiyyətlərini öyrənərkən bu məsələyə fikir verilməlidir. Təbii ki, dildəki bütün appelyativlər onomastik vahidlərin yaranmasında iştirak etmir. Apelyativlərin müəyyən qismi bu prosesdə fəal və məhsuldardır. Bu mühüm dil hadisəsi onomastik leksikadakı bütün xüsusi adlar qrupunu əhatə edir. Məsələn, Ümumi söz Xüsusi ad Abad Abad (k) Ağ+bənd Ağbənd (q) Ağ+bulaq Ağbulaq (p) Ağ+qaya Ağqay a Balıq-çı Balıqçı (q) Balıq-çı-lar Balıqçılar (q) Boz+binə Bozbinə (k) Qala+ça Qalaça (k) Qamış-lı Qamışlı (k) Qara+bağ-lar Qarabağlar (k) Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də leksik yolla söz yaratma prosesi ən qədim derivatoloci hadisədir. Bu prosesdə heç bir qrammatik vasitə olmadan sözlər dəyişir, ümumilik bildirməklə yanaşı, xüsusi obyekt adlarını da ifadə edir. Dilimizin onamastik leksikasında bu hadisə geniş yayılmışdır. Xüsusi adların bir qismi semantik üsulla konversiya yolu ilə yaranır. Belə ki, müxtəlif nitq hissələrinə mənsub olan bir sıra ümumi sözlər substantivləşir və sırf xüsusi ad əmələ gətirir. Onomastik vahidlərin semantik üsulla əmələ gəlməsində başlıca əlamət bu prosesdə bir nitq hissəsinə məxsus sözlərin başqa nitq hissəsinə keçməsi hadisəsidir. Bu cəhətdən onomastik vahidlərin aşağıdakı əmələgəlmə tiplərini göstərmək olar. 117 1) Sifətin ismə keçməsi əsasında: Bu prosesdə sifətlər substantivləşir və ismin suallarına cavab verir. Hər biri özü- nəməxsus məna daşıyır. Hər bir adın da daşıdığı məna çox qədimlərə gedib çıxır. Dilimizin onomastik leksikasında sifət +isim modeli aşağıdakı şəkildə mövcuddur. Ağ kənd–Ağkənd; qara qoyun-qaraqoyunlu; ağ-xaç-ağxaç; Göründüyü kimi sifət əsasında yaranmış toponimlərin mə- nasında həmin sifətlərin bildirdiyi əlamət, keyfiyyət anlayışı olduğu kimi qalmır, zəifləyir. 2) Felin ismə keçməsi əsasında: Faktlar göstərir ki, felin təsriflənməyən formalarından feli sifət və felin əmr, xəbər formalarından olan bəzi sözlər substantivləşərək ismin sualına cavab verir. Məs: Basar+keçər-Basarkeçər. Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlərin tər- kibində heyvan adlarının müəyyən tezliklə işlənməsi müşahidə edilir. Bu hadisə ümumiyyətlə türk onomastikası, o cümlədən də Azərbaycan onomastikası üçün yayılmış hadisələrdəndir. Hələ «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında bir sıra heyvan adlarının antroponimlərin tərkibində işlənməsinə aid çoxlu faktlar üzə çıxır. Eyni sözləri Orxon-Yenisey abidələri haqqında da demək olar. «Basat Dəpəgözü öldürdigi boyı»nda Dəpəgöz// Təpəgöz Basatdan kimliyini soruşanda onun Anam adın sorar olsan- Qaba Ağac Atam adım deyirsən- Qaqan Aslan cavabı heç də təsa- düfü deyildir. Bununla o, ağac heyvan kultu ilə bağlılığını göstərmişdir. Qurd protooğuzların ilkin soykökü sayıldığından bir növ totemlər totemi hesab olunur. Ümumiyyətlə, qurd əksər türkdilli xalqlarda güc, qüvvət, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzi olmuşdur. «Aldədə» əfsanəsində Aldədənin oğlunun Qurd qayasında Bozqurddan süd əmməsi də buna işarədir. Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlər sırasında da tərkibində qurd sözü olanlar vardır: Qurdqulaq, Qurdqulu və s. 118 Etnonimlər əsasında toponimlərin yaranması geniş ya- yılmış haldır. Burada leksik sistemin xüsusi onimlərinin to- ponim tərkibində yer alması özünü göstərir. Belə vahidlərin tapılıb aşkara çıxarılması mənbələrindən biri də aşıq poeziyası və digər yazılı mənbələrdir. Prof. H.Mirzəyev Aşıq poeziyasında işlənən etnonimlərə ayrıca yazı həsr etmişdir. Müəllif leksik qatın tərkibində məhz etnonimlərlə bağlı olan vahidləri aşıq yaradıcılığı nümunələrindən toplaya bilmişdir (55). H.Mirzəyev göstərir ki, «Vers» Dərələyaz və Göyçənin sərhəddində yerləşən, ən uca dağdır. Bu ətrafda Versdən uca dağ yoxdur (3522 m.) Vers dağının Dərələyəzə baxan üzündə əvvəllər Qovuşq və Güldüz kəndlərinə məxsus Soğanlı yaylağı və burada Göytəpə, Qaçaqqayısı, Bərkdərə adlanan yerləri arasında türk tayfalarının birinci adını daşıyan «Xalaclar» yurdu adlı yer də vardır. Türk qəbilələrindən birinin adını daşıyan Arpa çayının bir qolu ilk mənbəyini Vers dağının ətəyindən alır. Ilk araşdırmalara əsasən belə bir mülahizə yürütmək olar ki, Vers dağının adı da qədim türk qəbiləsinin adı ilə, Ver- saq||Varsaq sözləri ilə bağlıdır. Bəlkə də bu, qədimdə Vərsaqdağ formasında işlənmiş, sonralar isə Versdağ||Versdağı formasına düşmüşdür. Qədimdə şamanların, eləcə də vərsaqların (//varsaqların)öz ayinlərini uca dağ başında keçirməsi, Göyçə və Dərələyəz mahallarında tarix boyu vərsaq (//varsaq)- ozan-aşıq sənətinin geniş yayılması və s. bu kimi faktlarda da yuxarıdakı mülahizəni söyləməyə əsas verir ( bu dağ indi Vardenis adlandırılır). Var olsun Qarabağ, əcəb səfadır Başa Xaçın axar, ayağa Qarqar.. (Aşıq Ələsgər) Arpa çayı aşdı-daşdı Sel Saranı aldı qaçdı. (Xalq mahnısı) Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|