Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

 

544 

ÂZERBAYCAN’IN MÜSLÜMANLAR TARAFINDAN 

FETHİ SIRASINDA YAPILAN ANTLAŞMA METNİNİN 

FIKHΠANALİZİ –  

Kılıç Müslümanlığı Diye Bir Şey Var mı?- 

 

Prof. Dr. Saffet KÖSE 

(Konya Selçuk Üniversitesi / Türkiye) 

 

Giriş: 

1999-

2002 yılları arasında Âzerbaycan’da bulundum. Bakü Devlet Üniver-

sitesi 

İlahiyat Fakültesinde dekan yardımcısı olarak görev yaptım,  İslam Hukuku 

dersleri verdim. Yine aynı üniversitenin Hukuk Fakültesinde, Kafkas Üniversitesi 

İlahiyat  Fakültesinde  ve  Hazar  Üniversitesinde  İslam  Hukuku  derslerine  girdim. 

Azerbaycan’da  yaşadığım  bu  üç  yıl  içerisinde  zaman  zaman  “biz  kılıç  zoruyla 

Müslüman  olmuşuz”  sözlerini  işittiğim  oldu.  Bu  konu  o  zamandan  beri  ilgimi 

çekti.  Çünkü  İslam’ın  iki  temel  kaynağı  Kur’ân  ve  Sünnet  dinde  zorlamayı 

yasaklıyordu.  Bu  yazı  böyle  bir  ihtiyaçtan  doğdu.  Sonuçta Âzerbaycan’ın  silah 

zoruyla değil kendi arzu ve isteğiyle Müslüman olduğu tarihi metinlerde görülmüş 

oldu. Bu yazı bunu konu edinmektedir 

Azerbaycan’ın Fethi ve Antlaşma Metni: 

Âzerbaycan’ın Müslümanlar tarafından II. Halife Ömer b. el-Hattâb devrin-

de 

22/642 yılında fethedildiği tarihi olarak kesin olsa da hangi sahâbînin idaresinde 

gerçekleştiği  ile  ilgili  farklı  rivayetler  vardır.  Kaynaklarda  öne  çıkan  Mugîre  b. 

Şu‘be daha çok da Huzeyfe b. Yemân’dır. Ancak bu tarihi açıdan önemli olsa da 

ele  aldığımız  konu  açısından  çok  fazla  bir  değer  taşımamaktadır.  Bu  sebeple  bu 

tartışmaları tarihçilere bırakarak üzerinde durmayacağız.  

Tarihçi  Belâzürî’nin  (ö.279/892)  verdiği  malumata  göre  fethedildiği  sırada 

Azerbaycan’ın  merkezi  Erdebil  idi.  Şehrin  merzubânı  (Sasânîler döneminde 

valilere verilen unvan) burada oturur ve vergiler ona ödenirdi. Merzubân Huzeyfe 

ile  antlaşmayı  reddederek  çevreden  topladığı  askerlerden  oluşturduğu  ordu  ile 

şiddetli  bir  savaşa  tutuştu.  Sonunda  Merzübân  bütün  Âzerbaycan  halkı  adına  şu 

antlaşmayla savaşa son vermiştir: 

“Merzubân bütün Âzerbaycan halkı adına 800.000 dirhem ödeyecektir;  

Kimse öldürülmeyecektir;  

Kimseye esir muamelesi yapılmayacaktır;  

Âteşgede / ateşe tapanların mabetlerine zarar verilmeyecektir;  

Belâsecân, Sebelân ve 

Sâtarûdân halklarına dokunulmayacaktır;  

Bilhassa eş-Şîz (Zerdüşt’ün doğduğu yer olarak bilinen eski bir şehirdir ve 

İran’daki  bütün  ateşlerin  tutuşturulduğu  çok  büyük  ve  eski  bir  âteşgede  vardır) 

halkının  bayramlarda  oynamalarına  ve  ortaya  çıkartmakta  oldukları  şeyleri 

göstermelerine mani olunmayacaktır.”

1

 

Antlaşma Metninin Analizi: 

                                                 

1

 Belâzürî, Futûhu’l-büldân (thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘- Ömer Enîs et-Tabbâ‘), Beyrut 

1407/1987, s. 455-457. 

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

 

545 

İslâm’ın iki ana kaynağı Kur’ân-ı Kerîm ve Hz. Peygamber’in sünneti savaş 

öncesinde savaşı haklı  kılan  sebepleri açık  biçimde  tespit  etmiş,  savaş  esnasında 

uygulanacak  esasları  ortaya  koymuş  ve  savaş  sonrasında  da  takip  edilecek  yolu 

belirlemiştir.  İlkesel  olarak  savaşı  haklı  kılan  sebeplerin  ve  savaş  esnasında 

uyulması  gereken  kuralların  neler  olabileceği  ayrı  bir  konudur  ve  bu  yazının 

amaçları  içinde  olmadığından  üzerinde  durulmayacaktır.  Ancak  şu  kadarını 

söyleyelim ki  İslam, hem  savaş öncesi esasları hem  de savaş sırasındaki olayları 

eşsiz ahlaki ilkelere bağlamıştır. Tarihi süreç içinde karşı taraf her türlü acımazlığı 

ve  ahlaksızlığı  gösterse  bile  Müslümanların  bu  ahlaki  kuralların  dışına  çıkması 

yasaklanmış  ve  bu  hususta  hayranlık  uyandıracak  ölçüde  hassasiyet  ve  titizlik 

gösterilmiştir.  Savaş  ahlakı  ve  hukuku,  bu  gün  teknolojik  gücün  pervasızca 

kullanımından  kaynaklanan  tehlike  karşısında  değeri  daha  da  iyi  anlaşılan 

Müslü

manların  dünyaya  armağan  ettiği  en  hayatî  değerlerdendir.

1

  Esasen bizi 

ilgilendiren savaşın zaferle sonuçlanmasından sonra ki Müslümanların tutumunun 

Âzerbaycan’ın  fethi  ile  ilgili  olarak  analiz  edilmesidir.  Burada  da  esas  alınacak 

olan  yukarıdaki  anlaşma  metnidir.  Bu  tür  antlaşmalara  zimmet akdi  denildiğini 

öncelikle ifade edelim.  

Antlaşma  metnine  göre  fethedilen  topraklarda  yaşayan  yerli  halk  cizye 

verecektir. Bunun da ölçüsü yıllık olarak 800.000 dirhemdir.  

Öncelikle şunu ifade edelim ki bu tür bir vergilendirme (cizye) İslam’ın ilk 

olarak doğrudan doğruya vazettiği bir uygulama olmayıp ilk çağlardan beri galibin 

mağlup ettiğinden aldığı bir vergidir. İslam bunu daha insani bir boyuta çekmiştir. 

Hz. Peygamber’in zimmîye zulmeden veya taşımayacağı yükle mükellef tutandan 

kıyamet günü davacı olacağını söylediği rivayet edilir.

2

  

Cizye, yıllık olarak alınan bir vergidir ve sadece çalışan erkeklerden alınır. 

İşsizler,  kadınlar,  çocuklar,  kilise  gelirleriyle  geçinen  rahipler,  kendisini  ibadete 

hasretmiş din adamları, yoksullar bu vergiden muaftır. Cizye ödeyenler askerlikten 

de muaftır. Askerlik yaparlarsa bu vergi de düşer. 

Vergiyi ödeyebilecek mali güce sahip olmadığını iddia edenler Allah adına 

ya da kendi dinlerine göre yemin ettiklerinde aksi ispat edilem

ediği  takdirde 

cizyeden muaftırlar. 

Bu  vergi,  devlete bağlılığın  sembolik ifadesidir. Müslüman  olmayan  İslam 

ülkesi vatandaşlarından askerlik yapmadıkları için alınır. Askerlik yapanlardan bu 

vergi düşer.  

Cizye, gayr-

ı Müslim vatandaşlara temel hakları konusunda devlet güvencesi 

sağlayan  bir  özelliğe  sahiptir.  Mesela  Devlet,  bütün  unsurlarıyla  inanç  özgürlü-

ğünü, can güvenliğini, mal emniyetini sağlar. Eğer devlet taahhüt ettiği korumayı 

sağlayamaz  ise  bu  vergi  düşer.  Nitekim  Bizans’ın  saldırısı  karşısında  kendilerini 

koruyamayabileceği  endişesi  ile  Ebû  Ubeyde  b.  Cerrâh  topladığı  cizyeyi  gayr-ı 

Müslimlere  iade  etmiştir.

3

 

Onlar  bu  antlaşma  ile  temel  haklar  konusunda 

                                                 

1

 

bu konuda bk. Saffet Köse, “Cihâd Şiddete Referans Olabilir mi?”, İslam Hukuku 

Araştırmaları Dergisi, sy. 10, Konya 2007, s. 37-70. 

www.islamhukuku.com

) 

2

 Ebu Yusuf, a.g.e., s.135. 

3

 

Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın Şamlılarla ilişkileri önemli bir örnektir. Bizans, Müslümanlara 

karşı büyük bir savaş hazırlığı içinde idi. Bunu haber alan gayr-ı Müslim vatandaşlar 

(zimmîler) Bizans’ın savaş planları ve hazırlıkları hakkında bilgi toplamak üzere 

---