malik olması uzun müddət mübahisə obyektinə çevrilm işdir.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, -k i şəkilçili ad formaları hal-ha
zırda da gah sözdüzəldici, gah da sözdəyişdirici form a hesab
olunur1.
Türkologiya tarixində bəzi fel formaları da (ənənəvi
qrammatika kitablarında təsriflənməyən fel formaları kim i
təqdim olunan formalar) gah leksik, gah qrammatik kateqo
riya hesab edilmiş*
2, fellərdə növ kateqoriyasının isə gah söz
düzəldici3, gah sözdəyişdirici kateqoriya olduğunu sübut et
məyə cəhd göstərilmiş, gah da bu kateqoriyanın sözdüzəltmə
və sözdəyişmə çərçivəsinə sığmadığı etiraf olunmuş4, bu k i
mi formalar üçün formadüzəldici şəkilçilər modelinin daha
uyğun olduğu göstərilmişdir5.
Amma slavyan dilləri üçün xarakterik olan və türk dil
lərinə heç bir cəhəti ilə, ən başlıcası isə mahiyyəti etibarı ilə
uyğun gəlməyən formadüzəldici şəkilçilərin qeyri-qənaət-
bəxşliyi qeyd olunmuşdur6.
Verilən təkliflər və aparılan tədqiqatlar problemi həll
etməsə də, istənilən halda problemin mövcudluğunun etirafı
bu problemin həllinə doğru atılan addım kimi çox dəyərlidir.
Belə ki, bu cür axtarışlar nəticəsində bir tərəfdən “feli sifət,
M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə
___________________
mexanizminin linqvopsixoloji modeli
__________
' H üseynzadə M .M ü asir A zərbaycan d ili.M o rfo lo g iy a.lIl h., B ak ı, 1983.
2 M irzəyev H. A zərb ay can dilində fel. B akı, 1986, c. 221.
3 Б аскаков Н .А .К атего р о и я н акл о н ен и я и врем ен и в т ю р ск и х язы ках.
Воп
росы категорий времени и наклонения глагола в тюркских языках.
Б аку,
1968.
4
C əfərov С. A zərb ay can d ilində sö z y arad ıcılığ ı. B akı, 1960, c.27.
5С евр тян Э .В .А ф ф и к сы глаголооб разован и я в азерб ай д ж ан ском язы ке, М .,
1962, с.449.
6M irzəliy ev a M .M ü asir A zərbatcan dilin d ə felin m əna növləri v ə h əm hüdud
kateq o riy alar.
(Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim
edilmiş dissertasiya).
B a k ı,1976 s. 123-124.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 66
feli bağlama və məsdərlərin, o cümlədən felin məna növləri
nin sözdüzəltmə və sözdəyişmədən fərqli formalar kimi nə
zərdən keçirilməsi”nə1 ehtiyac olduğu, digər tərəfdən isə “fe
lin növ kateqoriyasının sözdüzəltmə və sözdəyişmə arasında
orta vəziyyət tutan leksik-qrammatik kateqoriya olması”2 fik
ri yaranmışdır.
Yeri gəlmişkən, bir məsələni də qeyd etmək istəyirik ki,
bəzən elmi yenilik axtaran tədqiqatçı həmkarlarımız artıq
mövcud olan fikir və mülahizələrdən fərqli fikirlər söyləmək,
heç kimin toxunmadığı məsələlərə toxunmaqla, həqiqətən də,
elmə böyük dəyər və əhəmiyyət kəsb edən yeniliklər gətirir,
yeni mövqe və istiqamətlər açırlar.
Bəzən isə bu cür axtarışların pozitiv nəticəsi olmur,
amma bununla belə, bu kimi tədqiqatlar nəticəsində ən azı
gələcəkdə tədqiqatçıların eyni yanlış yolla getməsinin qarşısı
alınmış olur. Nəticələrin pozitiv və ya neqativ olmasına bax
mayaraq istənilən halda tədqiqatçının əsas vəzifəsi “yenilik
ovu” deyil, bu və ya digər prinsipial mövqedən çıxış etməklə
mövcud faktı araşdırmaqdır. Əks halda, sırf elmi mülahizələr
və fikirlərin yanlış-doğru cəhətlərini araşdırmaqla əldə edilən
nəticə nə qədər elmi və düzgün görünsə də, M.Mirzəliyeva-
nın haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi3, heç bir praktik əhəmiyyətə
malik olmur.
Aparılan müşahidələr göstərir ki, bəzən situativ xarak
terli nitqin müvəqqəti, keçici ehtiyacları ilə bağlı olaraq ilkin
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
'О р у з б а ев а Б .С л о во о б р азо ван и е в киргизском я зы к е,Ф р у н зе, 1964, с. 15.
^Х ари тон ов Л .Н .З ал о го вы е ф орм ы в якутском язы к е,М .,Л .,1963 c .l 1
3 Mirzəliyeva M. Müasir Azərbatcan dilində felin məna növləri və həm-
hüdud kateqoriyalar.
F ilologiya elm ləri nam izədi alim lik dərəcəsi alm aq
üçün təqdim edilm iş dissertasiya.
Bakı, 1976, s. 124.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 67
variantda ad və ya hərəkət mənasına malik olan sözlər ikinci
dəfə mücərrəd əşya, ismi və ya feli əlamət və s. kimi təqdim
olunur ki, buna dilçilik ədəbiyyatında ikinci təqdimat və ya
reprezentasiya' hadisəsi deyilir. İkinci təqdim at şəklində
meydana çıxan epizodik xarakterli formalar konkret nitq pro
sesinin situativ ehtiyacı, dilin lakonikliyə olan meyli1
2 və nitq
prosesində ifadə olunmuş ümumi mənanın köməyi ilə yara
nır.
Çox vaxt kommunikant nitq prosesində istifadə etdiyi
elementlərdən birini və ya bir neçəsini xüsusi olaraq nəzərə
çatdırmaq məqsədilə məntiqi vurğudan, intonasiyadan, sin-
taktik söz sırasından, üslubi məqamlardan və xüsusi forma
lardan istifadə edir.
Nitqdə istifadə edilən elementlərdən birini və ya bir ne
çəsini xüsusi olaraq nəzərə çatdırmaq üsullarından biri də,
digər elementlərin məna yükünü azaltmaq, yəni, onları mü
cərrədləşdirməkdir. Belə ki, mücərrədləşdirilmiş elementlər
fonunda ilkin mənası ilə işlənən elementlər daha qabarıq şə
kildə nəzərə çarpır, məsələn:
Qabaqda bir oğlan qaçır, o qonşumdur.
Qaçan oğlan qonşumdur.
Qabaqdakı oğlan qonşumdur.
Qaçan qonşumdur.
Qabaqdakı qonşumdur.
Nümunələrdən də göründüyü kimi, birinci cümlədə iki
sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə olunmuş və danışan şəxs
Mayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə
___________________
mexanizminin linqvopsixoloji modeli
__________
1 Гузев В .Г. О ч ерки п о теории т ю р кск о го словои зм ен ени я: Глагол (на м ат е
риале староан атоли й ского язы ка). Л ен и н град , 1990, с. 104.
2 Bu h aq d a bax: В ели ев К .Н .А ф ф иксы -кы в азерб ай дж анском языке.
ЛКД,
Баку, 1974, с. 19-20
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 68
üçün, demək olar ki, eyni dərəcədə əhəmiyyət daşıyan iki fi
kir (cümlə) vardır. Eyni sözləri ikinci və üçüncü cümlədə bir
sintaqmatik mərkəz ətrafında cəmlənmiş həmin İki fikrin sin
tezi haqqında (Qaçan oğlan qonşumdur; Qabaqdakı oğlan
qonşumdur) demək çətindir. Çünki bu dəyişiklik nəticəsində
meydana çıxan məna fərqi onu göstərir ki, danışan şəxs üçün
birinci cümlədə ikinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə
olunmuş fikir (o, qonşumdur) birinci sintaqmatik mərkəz va
sitəsilə ifadə olunmuş fikirdən (Qabaqda bir oğlan qaçır) da
ha vacibdir. Yəni, birinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə
olunmuş fikir danışan şəxsi yalnız yerləşdiyi yerə və ya gör
düyü işə görə digər şəxslərdən fərqlənən subyekt və ya şəxs
kimi maraqlandırır. Buna görə də həmin şəxsin gördüyü iş və
ya yerləşdiyi yer ismi əlamət anlayışı yaradan okkazional
forma ilə ifadə olunur.
Bir haşiyə çıxaraq qeyd edək ki, nitq prosesində əvəz
likdən istifadə, ümumiləşdirmə, mücərrədləşdirmə və lako-
nikliyin ən yüksək həddidir. Əslində birinci cümlədə danışan
şəxs üçün əsas fikir ikinci sintaqmatik mərkəz vasitəsilə ifadə
olunmuş (o, qonşumdur) fikirdir. Birinci sintaqmatik mərkəz
vasitəsilə ifadə olunmuş fikir (Qabaqda bir oğlan qaçır) isə,
danışan şəxsi yalnız əsas fikrin subyektini yerləşdiyi yerə və
ya gördüyü işə görə digər şəxslərdən fərqləndirərək dinləyən
şəxsin diqqətinə çatdırmaq məqsədi daşıyır.
Əgər söhbətin kimdən getdiyi dinləyən şəxsə əvvəldən
məlum olsaydı, yəni, dinləyən şəxs həmin oğlanı özü müşa
hidə edib, “O, kimdir?” - deyə soruşsaydı və ya “Bir ona
bax” desəydi, o halda danışan şəxs “Qabaqda bir oğlan qa
çır, o qonşumdur” cümləsinin əvəzinə sadəcə “(9, qonşum
dur” deyərdi.
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun tiirk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 69
Dostları ilə paylaş: |