Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

937 

 

pərdədən  çıxıb  cilvələnmiş  olsun,  xalqlar  hər  iki  ləşkərin  get-

gəlindən  xilas  olsunlar.  Yoxsa,  bunu[da]  bil  ki,  biz  Xorasanın 

viranəyə  çevrilməsinə  dözməyib,  Allah-təalanın  köməyi  ilə  öz  iti 

fikrimizi  son  ali-nejadla  hərəkətə  gətirərək,  Bəlxə  və  Buxaraya 

qədər  atımızın  cilovunu  çəkməyəcəyik.  Allah  özü  bilir  ki, 

qiyamətəsər  ləşkərin  zərbəsindən  o  diyarda  bəla  tufanı  necə 

[şiddətlə] qalxacaqdır!". Bu beytlər də həmin məktuba əlavə olundu: 

 

Şer 

 

Kərəm dudmanının ey nihalı, sən  

Dinlə aqilanə sözü ürəkdən:  

Nə Bəlxə təmənnam var hücum edəm,  

Nə də Buxaranı tutmaq istərəm.  

Ləşkərimdən azdır səhradakı qum,  

Sənin diyarına edərsəm hücum  

Xalqın əsir düşər, yoxalar malı, 

Boynuna götürmə belə vəbalı. 

Eşit sözlərimi, vaxtı yubatma,  

Daha macəram belə uzatma, 

Torpaqlar Bəlxədək səninki olsun,  

O gözəl Bəlx gərək səninki olsun.

630

 

 

Məktubu  aparan  söhbət  yasovulu  Ruhulla  bəy  Zülqədəri 

yola  salandan  sonra  müzəffər  məiyyət  müqəddəs  Məşhədə  tərəf 

hərəkət etdi. Əlahəzrət zilləllah şah əzəmətli əmirləri böyük bir işin 

əncamına yolladısa da, elə özü böyük bir xətər vadisinə öz təvəkkül 

qədəmini basmış oldu. O, başqa adamların xəbərləri olmayan, yalnız 

padşahların  ürəklərində  (zəmir)  və  ilahi  dərgahın  seçdiyi  şəxslərdə 

                                                           

630

  Şerin farscası: 

Ke ey duheye-xanədane-kərəm,  

Ze mən guş kon aqilane soxən.  

Nədarəm tomənnaye-an mərz-o bum,  

Ke arəm be Bəlx-o Boxara hocum.  

Gər in kinevər ləşkəre-bişomar  

Gozər avarəd canebe-an diyar,  

Şəvəd mal tarac-o mərdom əsir,  

Vəbale-çenin-ra be gərdən məgir. Soxən beşno, əz qofte-mən sər məpiç,  

Bedin macəra biş əz in dər məpiç Ke ta Bəlx payənde manəd be to,   

Çenan molke-fərxonde manəd be to. 

---

938 

 

cilvələnən gizli məsləhətlərin səsinə qulaq asıb, belə qərara gəldi ki, 

azyaşlı  şahzadə  Məhəmməd  Bağır  Mirzəni  özü  ilə  bu  səfərə 

aparmasın  və  şahzadə  qoy  bu  xətərli  meydandan  uzaq  olsun.  Elə 

orada  da  Məhəmməd  Bağır  Mirzəni  hərəm  eşikağası  Şeyx  Əhməd 

bəyə tapşırdı və onu İsfahan darüssəltənəsinə rəvan etdi. 

Hümayun  ordu  qurban  bayramından  sonra  (eyde-əzha*) 

oradan çıxdı. Kalpuş mahalı dərya təlatümlü ordu ilə dolduqda fəth 

və  zəfər  bayraqları  dalğalandı,  qələbə  və  xoş  gün  əlamətləri 

göründü, iqbalın doğuşundan hümayun fallı ulduz parlamağa başladı 

və  əvvəlcə  Nişapur  vilayəti  bu  güclü  dövlət  övliyalarının  əlinə 

keçdi. 

Məsələ  belə  olmuşdur:  O  vilayətin  hakimliyi  özbək 

sultanlarının nəslindən olan Əhməd Sultan adlı bir şəxsə verilmişdi. 

Abdulla xanın vəfatı və hümayun fallı şah ordusunun gəlişi 

xəbəri  Əhməd  Sultana  yetişdikdə,  həmin  diyar  əhalisinin 

qızılbaşlara  tərəfdar  olduğunu  görüb,  özündə  qaladarlıq  qüvvəsi 

görmədi,  [amma]  Əbdülmömin  xanın  cəzasından  qorxaraq 

özbəklərin yanına da gedə bilmədi. Fikirləşdi ki, Nişapurun quldur-

qaçaqları  özbəklərin  mallarına  əl  uzada  bilərlər,  buna  görə  də, 

beytül-hərama  (Həcc  ziyarətinə  -  Ş.F.)  getmək  diləyi  ilə  şəhərdən 

çıxdı,  şah  dərgahının  mülazimi  olmaq  ehramını*  əyninə  geyib  bir 

neçə  adamla  öz  məqsədinə  doğru  rəvan  oldu,  Nişapurun  özbəkləri 

isə bəzisi müqəddəs Məşhəd, bəziləri Herat iqamətinə getdilər. 

Əhməd  Sultan  hələ  şəhər  darvazasından  çıxmamışdı  ki, 

Nişapurun  əhalisi  hümayun  şahın  adı  şərəfinə  şadimanlıq 

nağaralarını çalmağa başladı. Bu xəbər Kalpuşa yetişəndə, o mülkün 

ali məqamlı seyidlərindən, böyüklərindən və qiymətli adamlarından 

olan  Əmir  Əbülməalı  Nişapuri  ki,  özbəklərin  vaxtında  onda 

dövlətxahlıq  hissi  baş  qaldırdığına  görə  müzəffər  orduya  gəlmişdi, 

Nişapuru  zəbt  etməkdən  ötrü  o  səmtə  rəvan  oldu,  həmin  vilayət 

hakimliyini  o  vaxt  Səbzvar  hakimi  olan  Mirzə  Məhəmməd  Sultan 

Bayata  verdi.  Əhməd  Sultan  özbək  isə  Həccə  rüsxət  alıb  oraya 

yollandı,  amma  onun  sonrakı  vəziyyəti  məlum  olmadı.  Kalpuşdan 

çıxan iqbal ordusu Şəqan və Curbod yolu ilə, ordunun önündə gedən 

Fərhad  xanın  və  əmirlərin  ardınca  Məşhədə  tərəf  hərəkətə  başladı. 

Onlar Şəqan mahallarından Əsbahi adlanan yerə çatdıqda  müzəffər 

ordu  orada  dayandı.  Bu  vaxt  Fərhad  xanın  yanından  və  müqəddəs 

Məşhəddən  münhilər  gələrək  Əbdülmömin  xanın  öldürülməsini  və 

yuxarıda yazıldığı kimi, müqəddəs Məşhədin fəth olunma müjdəsini 

---

939 

 

gətirdilər. Əlahəzrət zilləllah şah Allahın ətası kimi gələn bu gözəl 

xəbərə  görə,  habelə  bu  hümayun  və  xeyrli  yürüşün  səbabkarı  olan 

mələk  aşiyanlı  İmaməl-cinn  və-l-ünsüə  səcdələr  və  şükürlər  etdi. 

Bütün  döyüşçülərin  şadlıq  və  mübarəkbadlıq  sədaları  günəşə  və 

ayadək  ucaldı.  Zilhəccə  ayının  iyirmi  dördündə  (miladi  1598,  28 

iyul) şah Tus şəhərinin çayı kənarına gəlib orada dayandı. 

Fərhad  xan,  əmirlər  və  Məşhədin  əyanları  hümayun 

məiyyəti  istiqbala  çıxaraq  Tusda  ona  səcdə  etməklə  şərəfləndilər, 

dua, səna və təbriklərini çatdırdılar. Hökm olundu ki, Fərhad xan və 

çərxçi  əmirləri  Heratın  fəthinə  rəvan  olsunlar  və  o  fəxarətli  şəhəri 

tutsunlar. Hələliksə Dinməhəmməd xanın padşahlığı, özbəklərin bir 

yerə  toplaşmaları  və  xanın  fikri,  olduğu  kimi,  gəlib  onlara 

çatmamışdı. Ertəsi gün, həmin ayın iyirmi beşində [şah] mələklərin 

səcdəgahı olan səkkisinci imamın rövzəsinin təvaf ehramını əyninə 

geyinib, rəvan oldu. İlahi nurunun təcəlla etdiyi  mübarək günbəzin 

aləmi  işıqlandıran  şüaları  parlamağa  başlayanda  əlahəzrət  zilləllah 

şah atdan düşdü, Allahm bu töhfəsinə şükranlıq əlaməli kimi alnını 

onun torpağına sürtdü, gözlərindən şadimanlıq yaşları axıtdı. Oradan 

cahan-cahan  sədaqət  və  aləm-aləm  ehtiyacla,  ayaqyalın  alnıaçıq 

halda rövzəyə məsafə qət etdi. O vaxt şahın və ordunun vəziyyətinin 

tərifi belə tərənümə gəldi: 

 

Beytlər 

 

Allaha şükür ki, bəxtim oldu yar,  

Xudadan diləyim yerinə yetdi.  

Ondan istədiyim o dövlət ki, var,  

Haqq onu lütfüylə qismətim etdi.

631

 

 

Bütün  əhali  bu  ayin  ilə  yola  qədəm  basdı,  onların 

ayaqlarının  altı  tikanlardan  güllər  açdı,  sanki  gül-çiçəklər  sadiq 

qazilərin sipərinin arxasınca boylanmaqdaydılar. 

Xülasə,  [şah]  böyük  sövq  ilə  pak  rövzəyə  gəlib  çatdı, 

müqəddəs  məzarı  ziyarət  edib  öz  ixlas  üzvünü  həmin  pak  torpağa 

                                                           

631

  Beytlərin farscası: 

Şokr Xoda ke, əz mədəde-bəxte-kamsaz  

Kami ke, xastəm ze Xoda şod moyəssərəm.  

An dövləti ke, mitələbidəm ze salha  

İnəst əz enayəte - Həqq dər bərabərəm. 

---