Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
143 
mütadə rəvan olub, qayət-i hərəkətin xidmət-i məvali mütəqaidinə 
irgürmiĢdür.  Səhi  bəy  istilahınca,  təriqin  təkmil  idüb,  dərsin  gör-
miĢdür.  Ahi  ilə  müasir  ü  müaĢir  və  biri-biriylə  bəzlə-quyluqdan 
həzl-cuyluğa  mail  ü  mübaĢir  imiĢlər.  ġərab  üzərinə  habab  kimi 
bir-birinə  göz  eylərlər.  Kabab  doğrarkən  bir-birinin  cərahətlərinə 
nəmək  saçarlar,  sürahi  kimi  bir-birinün  baĢın  aĢağı  eylərlər,  səbu 
kimi  bir-birinə  qulplar  taxarlar,  qədəh  kimi  bir-birinün  qulağın 
doldura-doldura  söyərlər,  Ģam  gibi  bir-birinə  cərb-zənan  olub  dil 
uzadurlar. Bəzi mütayəbələri tərcüme-yi Ahidə məstur oldı. Bina-
ən  əla-zalik  bunda  qeyri  məzkur  oldı.  Ol  zamanlarda  dəxi  əksəri 
halda  xəlvətniĢin  ü  üzlət-güzin  imiĢ.  Həmmamə  tənha  girməz  və 
adəm  iki-üç  olmayıcaq  dəllakə  baĢın  təraĢa  riza  verməzimiĢ.  Və 
bilcümlə andan fünun-i cünun u Ģücun-i mücunə dəlalət idər, xeyli 
ətvar zühur eylər. Axir qaba vü tacı tərk və kəmər-i təcridi belinə 
bərk  idüb,  üryan-i  sər  ü  bürəhne-yi  pa  məst  ü  Ģeyda  tək  ü  tənha, 
gah gəĢt-i kuh ü səhra və gah seyr-i dəĢt ü dərya idər. Fövt oldı di-
yü Murğadiyyə zəvaidindən olan altı axça ülufəsin kəsərlər, tərə-
kəsini vərəsəsi təqsim idərlər. Badəhu əqrəbası səhhətin və məka-
nın tuyarlar, bulub yenə sər ü saman Ģəklinə qoyarlar, ülufəsindən 
nisfini ki üç axça olur, müqərrər itdirüb, Burusaya gətirüb, kəndü 
halinə qorlar. Ol vəqtdən bərü müxtəlüd-dimağdur və xalqdan mü-
nəzil və mail-i fərağdur. Bursada kapluca rəhgüzarında evi vardur, 
əksəriyya qapusı önində dizin dayayub durur, salam virənün sala-
mın alub, söz söyləyənə üzün burtarur. Libası əcəmanə vü daniĢ-
məndanə vü hüĢməndanə, amma baxıĢı və yüriyiĢi divanədür. Ba-
Ģın kəssələr müzəvvəcəsüz gəzməz. 
 
Misra 
Kəllə sağ olsun cahanda bir külah əksik degül. 
 
məzmunından  qafil  olub  müzəvvəcəyi  tərk  etməz  və  müzəvvəcə-
süz  baĢı  tərkiyə  asmaz  əhyanən  cami-yi  kəbirə  və  çarĢuya  gəlür, 
amma kiməsnə ilə söyləĢməyüb «cana kəffarətdür, mədəd, öldüm» 
deyənə  cavab  virməz,  yürüdükdə  Ģöylə  yelər  ki,  gərdənə  səba  ir-
məz, əlində əlbəttə  yaz  u qıĢ bir badbiz müqərrər və baĢında mü-

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
144 
zəvvəce-yi bar-i giran və qaba sarıq bər-sər hər fəsildə üstünə bir 
top  çiçək  sər-bərdür.  Hammama  ayda bir  girər  və  çarĢuda  bir  ak-
çəlük nəsnə alsa, bir qeyri kiməsnəyə götürdüb, götürənə iki akça 
virürdi. Kəlimatı iĢba vü zəmmə ilə türkanə və sər ü Ģəkli kürdanə-
dür. Bir imam biəradəri vardur, nə faidə ki, ana dəxi uymaz, amma 
Muradiyyədə  aybaĢı  olub,  ülufə  zamanı  olduğın  andan  əvvəl  ki-
məsnə  duymaz.  ƏĢarı  rasix  ü  rasin  və  nəzmi  qəvi  vü  mətindür. 
Qəzəliyyatı  yek-dəst  ü  həmvar  və  məsnəviyyatı  çaĢnidardur. 
Qəzəliyyatda «Gül-i sad-bərg»i və məsnəviyatda Sultan Səlim na-
mına «Xosrov ü ġirin» və «Leyla vü Məcnun»u vardur, amma qə-
saidin  iĢitmədüm.  «Gül-i  sad-bərg»indən  qeyri  qəzəli  var  idügi 
məqtum  degüldür.  Neçə  yıldur  ki,  «ġahnamə»  tərcüməsinə  kuĢiĢ 
idər  dirlərdi.  Bu həqir Bursada  olduğum zamanda qəsd-i müsahi-
bətdə çox hilə ilə vəsilə idindüm. Hər babdan ki, səy itdüm, qapu-
yi divar itdi və hər beyt və ya lüğət ki, sordum, naĢayəstə əvzai ilə 
canumdan bezar itdi.  
Bir gün Qazı hamamında rast gəldüm, yanına vardum. Kən-
dinün  əla  qəzəllərin  bülənd-avaz  ilə  biməna  vü  namərbut  qeyr-i 
məvzun okıdum. Bin baĢ gözəllər vəsfində diyüb və nərgis-i cəm-
maĢlar  mədhində  nəsb-i  eyni  gibi  sakınduğı  səraməd  beytlərinün 
baĢın  yardum,  gözin  çıkardum.  BaĢın  səla  gördi,  ah  edə  gördi, 
olmadı  bi-ixtiyari  «Bu  qəzəllər  bənimdür»  diyü  təsrih  eylədi  və 
«bən  böylə  didüm»  deyüb,  islah  ü  təshih  eylədi.  Fürsət  buldum 
«Nəylə  əylənürsünüz?»  didim.  «Kitabcıqlar  bulunur»  didi.  Siz 
«ġahnamə»  tərcümə  edər  dirlər.  Vaqimidür?  didüm.  «Vaqidir» 
didi.  «Yarısı  oldumu»  didüm.  «Qandağı  yarısı?  Ümiddür  ki,  Al-
lahdan inayət və övliyaullahdan himmət iriĢə, tamam idəvüz» didi. 
Zati vü Xəyali səhhətdə idilər anları sordum. ĠĢtə «həp məlum» di-
yüb qət-i kəlam itdi. «Siz dəxi Ģeir dirsinüz gibi, varsa oku» didi. 
Bu beytləri ol zamanda didüm idi, okudum, pəsənd itdi və kalkıb 
gitdi. 
 
Li mühərririhi 
Bəni sanman ki, dilbər eĢqi böylə mübtəla eylər, 
Bəni Ģeyda əzəl bəzmindəki qövl-i bəla eylər. 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
145 
 
Könül mal ü mənali tərk edüb, fəqr ü fəna istər, 
Geçüb məmure-yi afaqdan viran-səra istər. 
 
ƏĢar-i u 
Dop-dolu hərf-i cünundur name-yi amalımüz, 
Ey kiramən katibin, məzur tut əhvalimüz.     
 
Qəzəl            
Qəsr-i qədrün övc-i keyvan ilə yeksan oldı, tut, 
ġəmse-yi eyvan ana xurĢid-i rəxĢan oldı, tut. 
 
Çün həmin xar-i cəfadur bağ-ı dəhrün hasili, 
Hər tərəf cövlangahün bir bağ u bustan oldı, tut.  
 
Aqibət bər-dad olur bu tac u təxt ü izz ü cah, 
Özüni dövlət sərirində Süleyman oldı, tut. 
 
Çünki vaqif olımazsın li-maallah sirrinə, 
Var Burak-ı fikrətünə ərĢ meydan oldı, tut. 
 
ƏĢar-ı Cəlili 
Çıksun ol göz ki, Ģəb-i həcrdə xunbar, 
Mədəd ey xun-i cigər əĢk bana yar degül. 
 
Yarsuz kon bəni beytül-hazənümdə ki bənüm, 
Çəmən atəĢgədədür çeĢmümə gülzar degül. 
 
Cura-yi atəĢ-i mey həsrəti xak etdi bəni, 
Kimdür ol ab-i səfa-bəxĢə həvadar degül. 
 
Mətlə 
Nə dil ki, dağ-ı qəmünlə cərahəti yokdur, 
Yatursa pistər-i gül üzrə rahəti yokdur. 
 
Qəzəl 
Saqiya, guĢe-yi meyxanə durur məskənümüz, 
Ki sürahi vü qədəh oldı gül ü süsənümüz. 
 
ġöle-yi atəĢ-i dildən nə giyərsən tutuĢur, 
Nola gər pərr-i səməndər ola pirahənümüz. 

---