Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
151 
Əbyat 
تسا تلود زا زاٌن ىب ام تلود
 
س ىب ام ىهاش
تسا ركشل و هاپ
 
مٌا هتشگ ربكا راكنخ هدنب
 
مٌا هتشگ رسفا و ىهاش زا ػٌراف
 
 كاخ زا رس هك ره
دشك ىم شٌاپ
 
دشك ىم ثداوح بوكدگل اب
 
 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
152 
Elmi 
Elmi  Bağdadda  yaĢayıb-yaradan  azərbaycanlı  Ģairlərdəndir. 
Bağdadda  anadan  olmuĢdur.  Qahirədə  naiblik  etmiĢdir.  ġamda 
Dali  Dədəyə  mürid  və  ölümündən  sonra  da  Ģeyx  olmuĢdur.  Bir 
çox  Ģairlər  onun  yanında  təhsil  almıĢlar.  Üç  dildə  Ģeirlər  qələmə 
almıĢdır. Divanı  və  «ġərh-i  cəzire-yi  məsnəvi»si  vardır.  H.1020 / 
1611-ci ildə vəfat etmiĢdir. 
F.e.d. A.Musayeva “Bağdadda  yaranan Azərbaycan  ədəbiy-
yatı” adlı kitabında Elminin həyat və yaradıcılığına nəzər salmıĢ-
dır
298
. 
  
Əsrar Dədə «Təzkirətüş-şüəra». s. 347-350. 
 
Elmi Dədə 
Bağdadiyyül-əsil  olub,  təriq-i  üləma-yi  kiramdan  bir  fazil-i 
nihrir-i rüzgar və alim-i həvaligir-i dar u diyar xüsusa Darüd-döv-
le-yi  aliyyədə  dərs-i  amla  Ģöhrət-Ģikar  ikən  Misir-Qahirəyə  niya-
bətlə gidüb, andan dəxi Həcc-i Ģərifə azim olmıĢlardı. Ovdətlərin-
də  ġam-i  Ģərifdə  ənvar-i  əsrar  «Cəzbətün  min  cəzəbatir-rəhmani 
tüvazi əmələs-saqaleyni» aləm-i əhədiyyətdən vəzan 
 
Beyt 
منٌد سمش تسمرس منادن نآ و نٌا نم
 
 هدب ىقاس ىٌاون نزب بٌرطم
هلاٌپ
 
 
beyt-i Ģərifini guyan və çərx-zənan xidmət-i iradət-i Həzrət-i Dali 
Dədəyə  Ģitaban  oldılar.  Aqibətül-əmr  bədə-vəfatil-mürəbbi  xanə-
gah-i  ġamda  səccadəzib-i  irĢad  olub,  Dədə  Ruhi-yi  Bağdadi  və 
                                                 
298
 Мусайева А., Мусайев  Ъ. Баьдадда йаранан Азярбайъан ядябиййаты. – Бакы: 
Азярняшр, 1997. – 83с.  

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
153 
DərviĢ Səmti və DərviĢ Ünsi və əksər Ģüəra-yi ixvandan səyyahin 
Bağdad  və  Ġraq  və  Əcəm  daire-yi  vilayətlərinə  intima  ilə  təhsil-i 
zövq-i məna itmiĢlərdür ki, ol əsnada ġam və Hələbdə buy-i Nəsi-
miyyat istiĢmam olan Ģairan ikfar ü qətl olınur ikən bunlarun zir-i 
saye-yi  himayələrində  bulınan  Ģüəra-yi  laübali  güftar-i  məri  vü 
möhtərəm olmaq nisbət-i tamme-yi Mövləviyyələrini isbatda bür-
han-i  kafidür.  Bin  yigirmi  hüdudında  intiqal  buyurub,  xanəgah-i 
ġamda  pəhlu-yi  mərqəd-i  müqəddəse-yi  Dədə  Qartalda  mədfun-
durlar.  Təlifat-i  asar-i  eĢqiyyə  vü  elmiyyələrindən  mürəttəb  «Di-
van-i məarif» ünvanları və «ġərh-i cəzire-yi Məsnəvi» və sair ərə-
bi vü farisi müsənnafat-i ədidə və ġeyx-i Əkbər qüddisə sirrühül-
ənvərün  «Fütuhat»ı  və  «Füsus»ınun  əksər  məhəllat-i  qamizəsinə 
təliqat-i kəsirləri vardur. Hətta Həzrət-i ġeyxün  
 
 
TəciüĢ-Ģamə əqvamün təsafü, 
Tüsəmma bil-qəbaili Mövləviyyə. 
 
 
Məcalisühüm alət-təhqiqi səmtün, 
Tərahüm bis-səfa xeyrül-bəriyyə. 
 
qite-yi qürralarını təfsir ü təvzih buyurub cümle-yi təhqiqlərindən 
birisi  tərahüm  ləfzüs-səfayla  ġam-i  behiĢtüĢ-Ģamda  ayin-i  Xuda-
vəndigarinün icrasına tarix vaqidür ki, səkkiz yüz əlli yeddi hesab 
olunur  buyururlardı.  Bu  qəzəllər  Divan-i  həqayiq-ərkanlarından-
dur. 
Qəzəl 
Ruh-i qüdsiyə ədu olalı nəfs-i tağut, 
Bəni surətlərə qeyd eylədi cism-i nasut. 
 
Surətüm Lat idi, amma dil-i pür-dərdümdən, 
Hu təcəlli idicək oldı vücudum lahut. 
 
Pirümüz Həzrət-i Molla, biz anun xak-i dəri, 
Dürc-i dil olsa əcəbmi dolu dürr ü yaqut. 
 
Elmiya, eyn-i kamal eylə kamal-i kamil, 
Hər nəfəs vasil idər Arifə ruhani qut. 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
154 
 
Vələhu qüddisə sirrühu 
 
Elmimüz zatumuz durur mütləq, 
Sabit oldı əyanumuz əl-Həqq. 
 
AĢinamı olur bu mənaya, 
Olmıyan bəhr-i eĢqə müstəğrəq. 
 
 
Bi-küdurət ol eylə ĢiĢə-misal, 
Bəhr-i eĢqə vücudunı zövrəq. 
 
KaĢif-i müĢkil-i həqayiq olur, 
EĢq dərsindən ol ki aldı səbəq. 
 
Elmiya, məzhər-i həqiqətsin, 
Zahirün Həqq ü batinün həm Həqq. 
 
Vələhu qüddisə sirruhu: 
 
ÜĢĢaqa fəna mənzilidür cay-i iqamət, 
Yoklukda olur əhl-i dilə əmn ü səlamət. 
 
ArayiĢ-i kövn ilə dil olmaz mütəsəlli, 
Bənd eyləyəməz aĢiqi əsbab-i nədamət. 
 
Dildar ilədür arifün əyləncəsi hər dəm, 
Sanman anı aludə idə kəĢf-i kəramət. 
 
Dil məhzən-i gəncine-yi eĢq-i əzəlidür, 
EĢqiylə rüxün sim ü zəri ana əlamət. 
 
Məhv eylədi əğyar xəyalatını Elmi, 
Təfsir idəməz xatirini gərd-i məlamət. 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
155 
Eyşi  
EyĢi  (?-  1576)  XVI  əsr  Azərbaycan  Ģairlərindəndir.  Qəzvin 
Ģəhərindəndir.  Atası  din  xadimi  olmuĢdur.  Siyasi  səbəblər  üzün-
dən Səfəvi dövlətini tərk edib, Osmanlı dövlətinə sığınmıĢ və Sul-
tan divanında katib təyin olunmuĢdur
299
. Sadəcə Qınalızadə təzki-
rəsində onun yaradıcılığından bəhs olunmuĢdur. 
 
Qınalızadə «Təzkirətüş-şüəra». s. 743. 
 
 
Miyan-i  büldan-i  Ġraq-i  Əcəmdə  qayət-i  lətafət-i  həva  nəha-
yət-i  üzubət-i  ma  ilə  nümudar-i  «cənnatin  təcri  min  tahtihəl-ən-
haru»
300
  olmaqla  bi-adil  ü  qərin  olan  Ģəhr-i  cənnət-ayin  bəlde-yi 
Qəzvindəndür.  Babası  ol  diyarun  məĢayix-i  kibarından  bir  zat-i 
büzürgvar ol diyarda tamam-i təsənnün ilə iĢtihar bulmağın, anda 
təəyyüĢ  ü  süknaya  iqtidarı  qalmamaqla  qərarı  eyn-i  firar  bilüb, 
bər-fəhva-yi «əl hicrətu huccətun»
301
 manənd-i ənhar gəĢt ü güzar 
idərək,  diyar-i  Rum-i  lətafət-mövsuma  qüdum  itdükdə  sair-i 
mühaciran-i Əcəm gibi əsbab-i eyĢi nizam u intizam bulmağ içün 
katib-i divan-i sultan-i ihtiĢam olmıĢdur. Məarif-i cüziyyədə karını 
baĢa yetürmiĢ və qələm-misal kəmalatun əksərini ələ gətirmiĢdür. 
Bu bir-iki əĢar məzburun güftarındandur
302
.  
                                                 
299
  Шямсяддин  Сами.  Гамусцл-Елам.  Истанбул:  1306-1316.  В  ъ.,  с.  3231; 
Мящяммяд  Сцряййа.  Сиъилл-и  Османи.  Истанбул:  1308-1311.  Ъ.  ЫЫЫ,  с.  613; 
Макулу  П.  Ядяби  мялумат  ъядвяли.  –  Бакы:  1962.  –  с.  94;  Курназ  Ъ.  Тцркийе  – 
Орта Асйа едеби илишкилери. – Анкара: 1999. – с. 98. 
300
 Бягяря 25, 266 вя башга бир чох айя 
301
 Щядис (Щиърят мин дялилдир).  
302
 Тязкирядя Ейшинин шеирляриндян нцмуня йер алмамышдыр. 

---