Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə d ə b i y y a t
- NAXÇIVANDA SOVETLƏŞMƏYƏ QARŞI MÜQAVİMƏT HƏRƏKATI
Ə d ə b i y y a t 1. R.Məmmədov. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı, 1977 2. F.M.Əliyev. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda ticarət. Bakı, 1964 3. Z.Həsənaliyev. Avropa səyyahları. Səfəvi dövlətinin daxili və xarici siyasəti haqqında. Tarix və onun problemləri. JV>3, Bakı, 2003 4. H.Səfərli. Ordubad şəhərinin epiqrafik abidələri. Bakı, 2004 5. F.Ağamalı. XVIII əsrin II yarısı - XIX əsrin əvvəllərində Qüzcy Azərbaycan xanlıqlarının sosial-iqtisadi vəziyyəti. Bakı, 1999 6. F.M.Əliyev. XVIII əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960 7. Paşaev A. Qorod Ordubad v XIX - naçale XX vv. Baku, 1998 8. Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов. Баку, 1981
9. О.Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 1993 10. Сафаров Ф.Я. Арабо - персоязычные надписи Нахичеванской АССР (ХВЫ-ХЫХ вв.) как историко-культурные памятники. Дисс.канд.ист.наук. Баку, 1987, с. 101-102; Yenə onun: Bir daha Azad şəhəri haqqında. Ali Diplomatiya Kolleci. Naxçıvan Bölməsi. İctimai Elmlər Məqalələr məcmuəsi, №1, Bakı, 1998 11. M.Nemət. Aza kəndi-Azad şəhəri haqqında. Elm və həyat. №2, Bakı, 1990 12. S.M.Onullahi. Jan Battist Tavernye Naxçıvan haqqında. Bakı Universitetinin Xəbərlərinin Xüsusi buraxılışı. №3, Bakı, 1999 13. E.Çelebi. Seyahetname. Ankara, 1998
Bolşeviklər hakimiyyətə yiyələnən kimi, verdikləri vədə xilaf çıxaraq, Azərbaycanda qırğınlar törətdi, talançılığa başladılar. Onların bu hərəkətləri əhali arasında ciddi narazılığa səbəb oldu. Xalqa qarşı yeridilən siyasi təzyiqlərin başında Azərbaycanın hüquq-mühafizə və sovet təhlükəsizlik 133
qurumları dayanırdı. Azərbaycanın dövlət qurumlarında ruslar və ermənilər əsas fiqurlardan idi. Zorakılıq və özbaşınalıqlar qanuni bir hal hesab edilirdi. N.Nərimanov 1920-ci j.1 sentyabrın 15-də Təşkilat və Siyasi bürolarının birgə keçirdikləri iclasda çıxış edərək bildirdi ki, Fövqəladə Komissiyanın fəaliyyəti əksinqilabı nəinki öldürmür, əksinə yeni əksinqilabçılar yaradır (1). Kommunist rejiminin xalqa, onun milli həyatına qarşı yeritdiyi zorakılıq siyasəti xalqın daxili hiddətinə və qə zəbinə səbəb oldu. Nəticədə bolşevik- rus özbaşınalıqlarına etiraz əlaməti olaraq, mayın 26-dan iyunun 20-dək Şəmkirdə, Lənkəranda, Astarada, Qubada, Qusarda, Naxçıvanda, Gəncədə, Ağdaşda, Göyçayda, Nuxada, Ağdamda, Şuşada, Tərtərdə və Zaqatalada silahlı üsyanlar baş verdi (2). Azərbaycanın, demək olar ki, bütün yerlərində bolşevik diktatura rejiminə qarşı müqavimət hərəkatı yaranır, açıq silahlı çıxışlara gətirib çıxarırdı. Bir- birinin ardınca baş verən üsyanlar və hadisələrə qarşı bolşeviklər sərt tədbirlər görürdü. Üsyanların və kəndli ixtişaşlarının genişlənməməsi üçün onlar ayrı- ayrı rayonlara nümayəndələr göndərir və yerlərdəki vəziyyəti öyrənməyə, fövqəladə hadisələrin qarşısını almağa çalışırdılar. ilk illərdən Naxçıvanda və ətraf kəndlərdə sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlar və etiraz aksiyaları başlandı. 1920-ci il iyunun 19-da S.Orconikidze V.Leninə və G.Çiçerinə göndərdiyi məktubda yazırdı: «Qarabağda və Zəngəzurda sovet hakimiyyəti elan edilmişdir. Göstərilən ərazilər Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Naxçııvan bir neçə aydır üsyançı müsəlmanların əlindədir. Ümumiyyətlə, mənim fikrimcə, Azərbaycanın nümayəndəsini Moskvaya çağırıb onunla
birlikdə Azərbaycana və Ermənistana aid mübahisəli məsələləri həll etmək lazımdır» (3). S.Orconikidzeniıı də məktubundan göründüyü kimi 20-ci illərin əvvəllərində Naxçıvanda da sovetləşməyə qarşı müqavimət hərəkatı güclü
olmuşdur. Belə
etiraz 134
aksiyalarından birincisi Cəhri kəndində həyata keçirildi. Belə ki, XI Qızıl Ordunun Naxçıvandakı özbaşınalıqlarına, talanlarına, əhali ilə sərt rəftarına etiraz əlaməti olaraq 1921- ci ilin yanvar ayının 28-də cəhrililər qiyam qaldırdılar. «Bu qiyamın başında türk zabitləri dururdular. Qiyamçılar dairə inqilab komitəsini, torpaq komitəsini və ərzaq komitəsini həbsə ala
bildilər. Onlar
Tirkeş və
Qızıl- Boğaz
məntəqələrində olan əksinqilabçı ünsürlərlə birləşib Naxçıvan şəhəri üzərinə yeriməyi nəzərdə tuturdular» (4). Üsyançılar az müddət də olsa Cəhridə sovet hakimiyyətini devirə bildilər. Onların planları daha geniş idi və çalışırdılar ki, qiyamın coğrafiyası getdikcə genişlənsin, qiyama bütövlükdə Naxçıvan da qoşulsun. Bu. məqsədlə onlar Naxçıvanda olan türklərlə də danışıqlar aparmış və razılaşmışdılar ki, etiraz aksiyaları başlandığı təqdirdə osmanlı türkləri də onlara qoşulacaq və qüvvələrini birləşdirərək bolşevik hakimiyyətinə son
qoyacaqlar. Qiyamın
daha da
genişlənəcəyindən qorxuya
düşən bolşeviklər, xüsusilə də
Qızıl Ordu
və Fövqəladə Komissiyanın gördüyü tədbirlər nəticəsində onun qarşısı alındı və qiyam yatırıldı, onlarla qiyamçı həbs edildi. Qiyamın yatırılması, müvəqqəti olaraq müqavimət hərəkatını sakitləşdirsə də, onu bütövlükdə dayandıra bilmədi. Naxçıvanın müxtəlif yerlərində qısa müddətli və qeyri- kütləvi olsa da, etiraz aksiyaları baş verdi. Lakin Cəhri hadisələrinin davamı 1921 -ci ilin fevral ayının 18-də Qaraçuq və Tirkeş kəndlərində oldu. Bu dəfə aksiya iştirakçıları yalnız osmanlı türkləri ilə deyil,
eyni zamanda
bolşevik təqiblərindən qorunmaq üçün İranda mühacirətdə olan dəstələrə də ümid bəsləyirdilər. Maraqlıdır ki, qiyam zamanı sovet hərbi hissələrindən olan qüvvələrin də bir qismi qiyamçıların tərəfinə keçmişdirlər. Bütün qüvvələrini səfərbər edən sovet hərbi birləşmələri və xüsusi xidmət orqanları Qaraçuq qiyamını yatıra bilsələr də, Tirkeşdə bunu bir müddət edə bilmədilər. KQB-nin o zamankı məlumatında deyilirdi: «Burada komanda heyətinin satqınlığı üzündən 135
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|