Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
konsepsiya tərəfdarlarından olan L.S.Vıqotski şəxsiyyəti hər şeydən əvvəl, fəaliyyətdə olan varlıq kimi araşdırır və belə bir mühakimə yürüdür ki, şəxsiyyətin dərk olunmasına imkan yaradan müəyyən edici amil məhz, "fəaliyyət" kateqoriyasının təhlilidir. Çünki şəxsiyyətin məqsədi, vəzifələri, davranışı və hərəkətləri yalnız onun fəaliyyətində üzə çıxır. Beləliklə, şəxsiyyət insanın biososial başlanğıcının son və yekunlaşdırıcı funksiyası kimi çıxış edir. Şəxsiyyət inteqrativ başlanğıca malik fenomen plmaq etibarilə insanda üç əlamətin-bioloji, sosial və psixoloji komponentlərin məcmuu kimi səciyyələnir. "Şəxsiyyət onu təşkil edən üç başlıca cəhətin: biogenetik qabiliyyətin, sosial amillərin (mühit, şərait, normalar) və onun psixososial əsasının məcmuudur (4,s. 360-364). "Şəxsiyyət" anlayışını təşkil
edən cəhətlərin məcmuunun müəyyənləşdirildməsi iki mühüm cəhətə malikdir: Əvvəla
şəxsiyyətin sosial
əhəmiyyətini səciyyələndirir. Şəxsiyyət insani fərddir, münasibətlərin və şüurlu fəaliyyətin fəal, məqsədyönlü subyektidir. İkinci cəhət insanın sosial-psixoloji simasının kifayət qədər sabit təzahürünü göstərir. Burada şəxsiyyət fərdləri səciyyələndirən daimi və müəyyən sosial əhəmiyyətli amillərin məcmuu kimi çıxış edir. Bəzən elmi ədəbiyyatda şəxsiyyətinin xüsusiyyətinin müxtəlif növlərinin öyrənilməsi bir-birindən təcrid olunmuş halda aparılır, hətta bir sıra hallarda onlar bir-birinə qarşı qoyulur. Nəticədə nəzəri idrakın inkişafı üçün təbii hal hesab olunan şəxsiyyətin müxtəlif səpkilərinin sadəcə seçilib ayrılması deyil, onların bir-birindən təcrid edilməsi və şəxsiyyətin varlığının ayrı-ayrı cəhətlərinin fetişləşdirilməsi baş verir (6,s.l88). İnsanın məcmu fəaliyyəti haqqında idea müasir dövrdə şəxsiyyətin fəlsəfi araşdırılmasında aşağıdakı üç mühüm nəticəyə gətirib çıxarır: 1)
şəxsiyyətin inkişafının köklərini təkcə insan şüurunun subyektiv təzahürlərində, onun tələbatlarında və 143
ona xarici mühitin təsirində deyil, məqsədyönlü, çoxtərəfli fəaliyyət prosesində axtarmağın zəruriliyini əsaslandırır. Göstərir ki, insan öz fəaliyyətində subyektiv və obyektiv momentləri birləşdirərək, bütünlükdə təbiəti yüksək
səviyyədə insaniləşdirməyə qadirdir. İnsanın fəaliyyəti nə dərəcədə çox universaldırsa, o insan kimi bir o qədər də çox spesifik olur. 2)
insanın fəaliyyət sisteminin öyrənilməsi bu
fəaliyyətin yaradıcı və məqsədyönlü xarakterini üzə çıxarır. Bununla da nəzəri fikir insanın nə üçün yaşadığını və çalışdığını anlamaq imkanı əldə edir (3,s.l97). 3) bu mövqedən aparılan təhlil insanın dünyasını yalnız tələbatların ödənilməsinə muncəı* edən baxışların bir tərəfliliyini aradan qaldırmağa kömək edir. Şəxsiyyətin problemlərinin tədqiqində fəlsəfi
metodologiyanın mühüm
bir prinsipi aşağıdakından ibarətdir: anlayışı ilə məzmunca ona yaxın olan insan orqanizmi, fərd
və fərdiyyət anlayışları arasındakı münasibətləri araşdırarkən zahiri, sxematik əlaqələri əsas götürmək yolverilməzdir. Əks halda stereotip təfəkkürdən doğan nöqsanlar labüd surətdə özünü göstərir. Halbuki, fəlsəfi ədəbiyyatda bəzən sözügedən anlayışları yalnız dairə və sxemlərlə izah etmək cəhdlərinə rast gəlinir (l,s.54). Keçid dövrü şəxsiyyət tipinin sosial-fəlsəfi təhlili həm də onun sosial rolunda baş verən əsaslı dəyişiklikləri nəzərə almağı tələb edir. Çünki məhz şəxsiyyətin sosial rolu onun konkret şəraitdə davranışı üsullarını şərtləndirir, beləliklə də onun əhatəsində olan insanların bu .* barədə ümidlərini formalaşdırır. Şəxsiyyətin sosial rolu sabit deyildir, daim yeniləşməkdə olan sosial şəraitin təsiri altında dəyişilir. Sosial rolun digər bir xüsusiyyəti bundadır ki, o özündə həm tipik və ümumiləşmiş, həm də individual, fərdi tərəfləri əhatə edir (5,s. 112 ).
tərəfindən dəyərlərin yenidən mənalandırması prosesinin 144
həyata keçirilməsi təşkil edir. Dəyərlər sisteminin və dəyərlər oriyentasiyasındakı dəyişikliklərin böyük rolu bundadır ki, insanın daxili aləmi məhz onların vasitəsilə bütövlükdə cəmiyyətlə, habelə buradakı ayrı-ayrı sosial qruplar ilə əlaqələr yaradır. Bununla əlaqədar qeyd edək ki, keçid dövründə baş verən bir sıra proseslər, xüsusilə də bazar münasibətlərinin və azad
sahibkarlığın formalaşması gedişində şəxsiyyətin dəyərlər sistemində çox ciddi
dəyişikliklər baş verir. Bunları səciyyələndirərkən E.From hazırda şəxsiyyətin yeni - «bazar» tipinin formalaşdığını qeyd edir. Belə şəxsiyyət üçün gəlir əldə etmək, uğurla sövdələşmələrə daxil olmaq məqsədi ön plana keçir. Nəticədə şəxsiyyətin ənənəvi mənəvi dəyərlərinin təsir dairəsi zəifləyir, onların yerini maddi mülahizələri ifadə edən dəyərlər tutur (7,s.27). Keçid dövrü şəxsiyyətinin sosial simasının çox mühüm yeni keyfiyyətini onun fəallığının qeyri-adi dərəcədə yüksəlməsi təşkil edir. Bu proses milli dövlətçiliyin yaradılması və möhkəmləndirilməsi, ölkənin siyasi həyatının sabitləşməsi, siyasi sferada fikir plüralizminin bərqərar olması, azad sahibkarlığa və işgüzar rəqabətə geniş meydan verilməsi, mənəvi həyatda demokratikləşmənin genişlənməsi, şəxsiyyətin sərbəst yaradıcılığı üçün zəruri olan mühitin təmin edilməsinin nəticəsi kimi çıxış edir. Müasir şəxsiyyətin həyat və fəaliyyəti prinsipcə yeni şəraitdə baş verir, bu indiki şəxsiyyət tipini keçmiş tarixi tiplərdən fərqləndirən özünəməxsus cəhətləri nəzərə almağı tələb edir. Şəxsiyyətin müasir tipinin formalaşdığı şərait özünün qlobal miqyasda və əsaslı sürətdə yeniləşməsi ilə səciyyələnir. Bu keyfiyyət yeniliyi sosial həyatda aşağıdakı əsas amillərdə ifadə olunur: müstəqillik əldə olunduqdan sonra digər postsovet respublikalarında olduğu kimi, Azərbaycanda da totalitar rejimin qalıqlarının aradan qaldırılmasına və açıq cəmiyyətə keçidi səciyyələndirən strateji xarakterli əsaslı dəyişikliklərin baş verməsi, ictimai 145
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|