su sərfi m3/san
I
II
III
IV V
VI VII VIII IX X
XI
XII
1
Orta aylıq su sərfi qrafiki
aylar
563
Ə (l ə b ii у у a t:
1. Naxçıvan MR Energetika idarəsinin arxivi. İş №7.
2. Əsgərov C.F. AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin elmi-praktik
konfransının materialları. I buraxılış, Bakı. Elm, 2004. s.309-
314.
3. Babayev S.Y. Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası.
Bakı, Elm, 1999. s.56.
4. Naxçıvan MR Meliorasiya və su təsərrüfatı komitəsinin arxivi.
İş №9.
G Ü L T Ə K İ N S Ü L E Y M A N O V A
A M E A N a x ç ıv a n B ö lm ə sin in
_
•
T ə b ii E h tiy a tla r in s titu tu
NAXÇIVAN MR-də D A Ğ -Ç Ə M Ə N LANDŞAFTININ
REKREASİYA EHTİYATLARININ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
M uxtar Respublika ərazisi landşaft müxtəlifliyi ilə
regionda fərqlənir. Burada 600 metrdən 3900 metrə qədər
mütləq hündürlüklər arasında çox qısa bir
məsafədə
formalaşan landşaft kompleksləri arasında zəngin bitki
örtüyü və heyvanlar aləmi, iqlim ehtiyatlan, hidrogeoloji
şəraiti, axar suları, qiymətli torpaqları, ekzotik qayaları ilə
seçilən dağ - çəmən landşaftı xüsusilə fərqlənir.
Rekreasiya - turizm
təsərrüfatının
yaradılması,
onun
inkişafına
təkan verən
ehtiyatların
düzgün
qiymətləndirilməsi üçün vacibdir. Bu
ehtiyatlar
əvvəlcə
təyin edilməli və daha sonra qruplaşdırılmalıdır. Ənənəvi
olaraq
rekreasiya
ehtiyatı
kimi
təbii və
antropogen
landşaft
komponentlərinin
cəmi
başa
düşülür. Buna
müvafiq iqlim, su, bitki, oroqrafiya, sosial mədəni tarixi və
s.
rekreasiya
ehtiyatlan
ayrılır. Hər bir
rekreasiya
sahəsinin inkişafında çoxlu təbii və sosial mədəni amilin
rolu vardır. Buna görə də rekreasiya sistemi tərkibinə təbii
və mədəni landşaft komponentlərinin uyğunluğu kimi
564
baxmaq lazımdır. Bunu nəzərə alaraq Y.Ə.Qəribov və T.Y.
Verdiyeva rekreasiya ehtiyatlarını üç qrupa ayırır: təbii,
iqtisadi, sosial (3, s. 179- 180).
Azərbaycanın, eləcə də Qafqaz dağlıq
ölkəsində
yüksək dağlığın rek-reasiva ehtiyatlarından istifadə edilmə
yən yeganə yer Lənkəran təbii vilayəti və Naxçıvan MR
ərazisindədir. Bu ilk növbədə SSRİ dövründə bir neçə
dövlətin qonşuluğunda yerləşən regionun «təhlükəsizliyini»
təmin etmək məqsədi ilə əlaqədar olmuşdur. Respubli
kamızda fəaliyyət göstərən turizm -rekreasiya .mərkəzləri
İstisu, Göy-göl Afurca Qonaq kənd, Xan yaylağı, Sarıbaş
və s ilə müqayisədə landşaft zənginliyi ilə seçilən Muxtar
Respublikanın orta və yüksək dağlığın bir çox üstünlükləri
vardır. Bu üstünlük əsasən təbii iqlim, flora, mineral su,
təbiət abidələri zənginliyi ilə əlaqədardır.
Rekreasiya
potensialı
ilə fərqlənən
dağ- çəmən
landşaft
kompleksi,
meşə və
meşə
kol landşaftından
yuxarıda 2000-3000 metr hündürlükdə yerləşir. Qışı quraq və
soyuq, yayı mülayim isti keçən iqlim şəraitində formalaşan
subalp və alp səmənliklərindən yay otlaqları və mütəşəkkil
olmayan istirahət yeri kimi istifadə olunur.
Dərələyəz
və
Ələngəzin
(Zəngəzur)
cənub
ekspozisiyrsında geniş yayılan cəlbedici dağ-çəmən landşaftı
üçün kəskin parçalanmış relyef, dərin dərələr, ufantılı-
uçğunlu yamaclar, qədim karlar, sirklər, troqlar, moren,
uçqun və sürüşmə gölləri səciyyəvidir.
Gəmiqayanın şərqində, Qazangöldağın cənubunda,
Sakarsu qayanın şimal - şərqində və Göy-göl ətrafında dik
və asılı qayalar bəzi yerlərdə 800 metrlik divarlar yaradır.
Çaylar sulu və daimidir. Yazda və yayda xüsusilə
qarların intensiv əridiyi dövrdə astanalardan keçib gedən
dağ çayları daha da bolsulu olur.
Dağ - çəmən landşaftının zəngin iqlim ehtiyatları
vardır. Burada günəşli saatların illik miqdarı 2200- dən
artıq, illik radiasiyanın miqdarı 150 -160 kkal. sm2- dir.
Bu göstərici ekvatorial qurşaqla müqayisədə bir qədər
565
çoxdur. Temperatur amplitudası böyükdür. Dekabr ayında
orta aylıq temperatur -0,5 ilə -3° C arasında, iyun ayında
isə 15-18°C arasında dəyişir. Göründüyü kimi ərazinin
iqlimi düzənlik iqlimi ilə müqayisədə yayda daha sərin,
qışda isə nisbətən istidir. Landşaftın formalaşmasında
temperatur amili
ilə yanaşı rütubətlərimə şəraiti də
müsbət rol oynayır. 800 - 900 mm-ə çatan illik yağıntı
miqdarı
alp
çəmənliklərində
ıütubətlənmə
əmsalının
vahiddən çox olmasına səbəb olur.
Ərazidə qar Örtüyü uzunmüddətli və davamlıdır. Bu
amil relyef şəraiti nəzərə alınmaqla xizək sürmək üçün
bazaların yaradılmasına kömək edə bilər.
Dənəvər strukturlu ağır torpaqlar əsasən dağ -
çəmən və torflu dağ -çəmən torpaq tipinə aid olub tünd
boz və qəhvəyi rəngləri ilə fərqlənirlər.
Dağ çəmən landşaftının sıx bitki örtüyü və zəngin
növ tərkibi vardır.
S.Y. Babayev
dağ - çəmən
landşaft
kompleksini
biosenozun tərkibinə
görə iki landşaft tipinə ayırır: subalp çəmənlik landşaftı
və alp çəmən landşaftı. O, bəzi yerləri çıxmaq şərti ilə
subalp çəmənliklərinin qurşaq yaratmadığını və mezofıl
meşə çəmənlikləri ilə birlikdə kompleks yaratdığım qeyd
edir (2,
81-82).
Bu zolaq Küküçay hövzəsindən başlayaraq Əlincə-
çay hövzəsinə qədər suayrıclarda kəsilib çay dərələrində
yenidən üzə çıxır. Kükü kəndi ya-xmlığmda və Biçənək
meşəsinin yuxarı qurtaracağında ucaboylu, sıx, yaxşı inki
şaf etmiş subalp bitkilərinə rast gəlmək mümkündür.
Burada
taxılkimilər, çətirçiçəklilər
və
sairə bitkilərin
hündürlüyü 2 metrə çatır.
Alp
çəmənlikləri Salvartı, Ağdaban,
Küküdağ,
Keçəldağ, Ağdağ və Qarıcıq dağlarının yüksək kəsimlə
rində daha yaxşı inkişaf etmişdir. Bu bitkilərin həm boyu
və həm də vegetesaya dövrləri qısadır. Boyu 2-3 sm olan
mühitə uyğunlaşmış bitkilər isti dövrdə rəngbərəng, gözəl
566