BABA MƏHƏRRƏMLİ
dır: Alt. arka “dağ döşü, yamacı”, ur. aran “at saxlanan yer,
ağıl” (УС, 35), yak. ara “yol” (СЯЯ, I, 126), yak.dial. araan
“ala
çıq olan yer” (DСЯЯ, 48), arqı “yuxarı” (DСЯЯ, 50),
tuv. arqa
“dağ meşəsi” (ЭСТув.Я, I,130), Alt.dial. araqa
“sıra dağlar”, arqa “çıxış yeri”, arqa “dağ, təpə, dağın arxası,
arxa t
ərəf”, arqaa “şimal”, arka “sıra dağ” (111, 103, 142).
Qeyri-türk dill
ərində derivatları: fin. aro “çöl” (ФРС,
39), mac. arra
“ora” (ВРС, 46), bud. ara “keçid, məsafə”
(Буд.РС, 20), kürd. aran “çəmənlik, otlaq” (Кур.РС, 48),
ər. arīn “meşə” (13, 255), lak. arşi “yer” (СССДЯ, 71), ər.
ărāb-ā “çöl” (193, 212), оset. arӕn “sərhəd” (ОРС, 41),
bury. ara “arxa t
ərəf”, “şimal” (КП, 154), sansk. arana
“uzaq”, ardha “t
ərəf, vilayət, yer” (СРС, 71), inq. are “düz,
çöl”, çeç.
ārē “yer, tarla, düz, çöl” (Чеч.РС, 41), xet. aras
“meşə” (CCМСИЯ, 138), kor. are “aşağı” (238, 66).
Türk dill
ərindəki arqa “dağ silsiləsi, dağ aşırımı”
sözü vaxan dilind
ə də eyni mənada işlənir. İ.M.Steblin-Ka-
menski s
əhvən bu sözün kökünü İran dillərinə bağlayır
(ЭСВЯ, 86). Halbuki həmin sözün kökü nostratik mənşə-
lidir. Müqayis
ə edək: amer. arqa // arya “dağ” (AED, 12),
uyğ. aruğ “meşə”, soy. aruğ “dağ meşəsi” (VEEWT, 25).
Müasir Az
ərbaycan dilində işlənən arxa sözü eyni mə-
nada q
ədim assur dilində də arka variantında olmuşdur (AD,
I, 271). Dün
yanın ekzotik dillərindən olan bask dilində aran
“vadi” anla
mındadır (EDB, 100). Daqur dilində ar “ara”,
arka // arxa
sözünün variantı kimi işlənir (EDAL, 311).
Müqayis
ə üçün qeyd edək ki, protokelt dilində *aro sözü
“
əkilmiş, şumlanmış yer, torpaq” mənasını ifadə etmişdir
(EDPC, 42). Qazax dilind
ə aran “çəpər, alçaq divar”, türk
dilind
ə aran “mal-qara saxlanan həyət” mənasındadır.
206
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
V.V.Radlovun qeydin
ə görə, qədim türk dillərində aran sö-
zü “ç
əmən, qışlaq” mənalarında işlənmişdir (OСТН, I, 143).
*Ur allomorfu:
başq. urın “yer” (БРС, 580), uram
“küç
ə” (БРС, 578), yak. uraha “yay iqamətgahı, mənzili”
(276, 64, 61). A.Vamberi ur kökünün q
ədim cağatay dilin-
d
ə “hündürlük, yüksəklik” anlamında işləndiyini qeyd edir
(EWTTS, 57).
Qeyri-türk dill
ərində də ur allomorfunun derivatları
var: man. ur-ala
“dağ zirvəsi”, mon. ur “quyu” (VEEWT,
364), fin. ura
“iz, yol” (ФРС, 681), mol. urme “iz” (ГРМС,
198). Az
ərbaycan dilinin Dərbənd dialektində urşu sözü
“bünövr
ə, özül” (ADDL, 519), Mehri şivəsində urım sözü
“me
şə” (ADDL, 516) mənasındadıır. Türk toponimlərində
ur “möhk
əmləndirilmiş qaya, yer, qala səddi, səngər, yar-
ğan, sıldırım” anlamlarındadır. Q.Qeybullayevin məlumatı-
na gör
ə, Qazaxıstanda Urnak şəhərinin adı da bu köklə bağ-
lıdır (45, 92). Beləliklə, toponimik materiallar bir daha təs-
diq edir ki, or // ur kökü q
ədim və müasir türk dillərində
onomastik vahidl
ərdə “yer, məkan” anlamında qorunmuş-
dur. Əksər müasir sözlərin tərkibində isə həmin kök ase-
mantikl
əşmişdir. Lebedin tatarlarının dilində urna- feili “yer
tutmaq, yerind
ə olmaq” mənasınıı ifadə edir (114, 217).
Ör allomorfu: *Or kökünün allomorfu olan ör türk dil-
l
ərində “yuxarı, yoxuş, yüksəklik, sərhəd” mənalarındadır
(ЭСТЯ, I, 542). Həmin allomorfun derivatları aşağıdakı-
lardır: Azərb. örüş, qəd.türk. örü “yuxarı” (ПДП, 407),
Alt.dial. örö “yüks
əklik, yuxarı”, örökö “həyət”, örqöö “sa-
ray” (111, 103, 142). Müst
əqil kök kimi işləndiyi dillər: kom.
ör
“dağ” (КЭСКЯ, 153). Türkmən klassik ədəbi nümunələ-
rind
ə öre sözü “meydan” mənasını ifadə edir (TKES, 286).
207
BABA MƏHƏRRƏMLİ
Lebedin tatarlarının dilində (Altay dilinin şimal dialekti)
örqö “m
əbəd, saray, qala” anlamlarındadır (114, 181).
*Ür allom
orfu: başq. ür “yoxuş”, üreş “otlaq” (БРС,
589).
*İr allomorfu: mon. ira, uyğ. ir “şimal” (VEEWT,
364). “Q
ədim türk lüğəti”ndə ir “dağın günəş düşən, günəş-
li t
ərəfi, hissəsi” mənasında verilmişdir (ДТС, 211). Orxon
abid
ələrində yir // ir // ır “şimal, quzey” anlamındadır (93,
245, 259). Bu paralellik d
ə bir daha sübut edir ki, yer sözü
il
ə or // ur // ir köklərinin etimoloji cəhətdən yaxınlığı var.
N.M
əmmədov yazır ki, ir termini qədim türk sözü olmaqla
“yüks
əklik, dərə-təpə, çay döngəsi” mənaları kəsb edir. İr
termini Qarair (Goran
boy), İrkar təpəsi (Kəlbəcər rayonu),
İrdağ (Astara rayonu), İrkör dağı (Xocavənd rayonu) və
dig
ər toponimlərdə iştirak edir (54, 157).
*Er allomorfu: protokelt.
ērra “geri” (EDPC, 118).
Orta Asiyada Erqın hidronimi var. E.Murzayev erqın sözü-
nü “çöl, düz” anla
mında izah edir (СНГТ, 201).
Analoji leksik paralell
ər göstərir ki, proto *or “yer”
kökü
nün işlənmə coğrafiyası çox genişdir və həmin qədim
kök qeyri-Altay dill
ərində də yayılmışdır. Bütün bu sada-
ladığımız dil faktları bir daha sübut edir ki, proto or // ur
“yer” morfemi q
ədim türk dillərində əsas söz yuvalarından
biri olmuşdur. Tarixən onun allomorfları çoxşaxəli fono-
morfoloji t
əkamül prosesinə məruz qalmış, ar // or // ur //
ür // er // ir // ör fonovariant
larında yeni mənalar qazanmış
v
ə ya digər sözlərin tərkibində asemantikləşmişdir. Ural-
Altay dill
ərinin zəngin materialları təsdiq edir ki, həmin kö-
kün tarixi çox q
ədimlərə gedib çıxır.
Bel
əliklə, qədim türk dilində müxtəlif yuvalardan tə-
208
Dostları ilə paylaş: |