TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
lilovun (33, 6-7, 60
) araşdırmalarında bu problemin şərhinə
yer veril
mişdir.
Sinkretik kök morfeml
ərin mahiyyəti hələ də tam izah
olun
mamışdır. Sinkretiklik nəzəriyyəsinin həm tərəfdarları,
h
əm də əleyhdarları var. Məsələn, İ.V.Kormuşin bu nəzə-
riyy
əni müdafiə edir (182, 23-25). B.A.Serebrennikov isə
h
əmin nəzəriyyənin tərəfdarlarını kəskin tənqid edir (168,
85-93). B
əzi hallarda isə tədqiqatçılar isim və ya feil köklə-
rind
ə sinkretikliyin sonradan omonimləşmə nəticəsində ya-
ran
dığını güman edirlər.
Dilçilikd
ə leksik sinkretizmlə qrammatik sinkretiklik
f
ərqləndirilir. Qrammatik sinkretiklik şəkilçi morfemlərin
ad-
feil yaratmaq funksiyasına əsaslanır. Yəni eyni şəkilçi
morfem eyni zamanda feil v
ə isim yaratmaqda aktiv rol oy-
na
yır. Korrelyativ söz kökləri əski kök morfemlərin çox-
funksiyalı olduğunu bir daha təsdiq edir. Türk dillərində
müşahidə edilən sinkretik köklər iki formada özünü gös-
t
ərir. Bunlardan birincisi təkhecalı köklərdə mövcud olan
ad-feil omonimliyidir. Bu cür kökl
ər daha qədimdir. İkinci
tip sinkretik kökl
ər iki və ya çoxhecalı ad-feil omonimli-
yin
ə malik köklərdir ki, onlar sonradan yaranmadır. Nəzərə
alaq ki, türk dill
ərində təkhecalı sinkretik köklərin bir çoxu
etimoloji baxımdan düzəltmədir. Məsələn, İ.V.Kormuşin
qat “lay” v
ə qat- “qatmaq” sözlərinin etimoloji əsasında
*qa kök morfeminin ol
duğunu zəngin faktlarla əsaslandır-
mışdır (180, 20). Türk dillərində qat- “qatmaq” və qar- //
kar- “qat
maq, qarışdırmaq” tipli analoji semantikaya malik
sözl
ərin mövcudluğu həmin sözlərin *qa- kökündən yaran-
dığını bir daha təsdiq edir.
105
BABA MƏHƏRRƏMLİ
Ad-feil omonimliyi olan sözl
ər daha çox təkhecalı qu-
ru
luşdadır. Həmin fakt da göstərir ki, məhz sinkretik köklər
protodilin ilkin m
ərhələsində təşəkkül tapmışdır, çünki mo-
nosillabizm söz kökl
ərinin başlanğıc mərhələsində yaran-
mışdır. Sinkretiklik hadisəsi qədim türk söz kökünün amorf
quru
luşlu olmasını təsdiq edən amillərdən biridir. S.Əlizadə
bu kökl
ərlə bağlı yazır: “Bir çox ilkin köklər qrammatik
funksionallığına görə ikişaxəli (ad-feil) olmuşdur; başqa
sözl
ə, müasir türk dillərində belə “ikişaxəlilik” hər hansı
sözün ilkin kökl
ərdən olduğuna dəlalət edir” (24, 50). Son-
radan bu kök sözl
ərin bir çoxunda parçalanma, diferensial-
laşma getmişdir. Yəni bir qrup kök söz ad, digər bir qrup
kök söz is
ə feil mənasını itirmişdir, ancaq çağdaş türk dil-
l
ərində bu tipli təkhecalı kök sözlərin bir qismi sinkretikliyi
mühafiz
ə etmiş, bu günümüzə qədər qoruyub saxlamışdır.
Qeyd etdiyimiz kimi, türkologiyada b
əzi hallarda ad-
feil omonimliyi m
əsələsində bu nitq hissələrindən birinin
ilkinliyi ide
yası irəli sürülmüşdür. Məsələn, V.Banq bu cür
kökl
ərin formalaşmasında feil köklərinin daha öncə təşək-
kül tapdığını iddia edir (246, 425). Türkologiyada uzun
müdd
ət ad-feil cütlüyündə hansı etimoloji əsasın birinci
olması haqqında fərqli mülahizələr söylənilmişdir. Bu fərq-
li mülahiz
ələr indi də davam etməkdədir. B.M.Yunusəliyev
d
ə sinkretik sözlər içərisində feil köklərinin birinci təşəkkül
tap
dığını ehtimal edir (295, 79). Ancaq türkologiyada hər
iki söz qrupunun omonim şəklində ilkinliyini qəbul edənlər
d
ə var (182, 23-25).
Sinkretik v
ə ya korrelyativ kök morfemlərin təşəkkü-
lü, ilk növb
ədə, fonomorfoloji proseslərlə bağlıdır. Türko-
logiyada b
əzi tədqiqatçılar ad-feil omonimliyi ilə sinkre-
106
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
tizm terminl
ərini fərqləndirirlər. Məsələn, A.T.Kaydarov
bu terminl
ərin paralel işlədilməsinin əleyhinə çıxaraq yazır
ki, sinkretizm
ə daha çox sinxronik hadisə mövqeyindən ya-
naşılmalıdır. Müəllif köş- “köçmək” sözü ilə köş “köç” tipli
cütlükl
ərin omonim mahiyyətli olmasına görə ad-feil omo-
nimliyi te
rmininin işlədilməsini məqsədəuyğun hesab edir,
toy- “doymaq” kökünü is
ə sinkretik kök adlandırır, ancaq
h
əmin kökün tok “tox, doymuş” sözü ilə sinkretiklik təşkil
etdiyini t
əkzib edir. Yəni türkoloq tok ilə toy sözlərinin
ayrı-ayrı köklər olduğunu göstərir, toy- “doymaq” ilə toy-
“ziyaf
ət, yeyib içmək” köklərinin fərqli olduğunu güman
edir. O, bu cür hadis
ənin gizli sinkretizm termini ilə ifadə
edilm
əsini təklif edir (171, 159). Əslində, türkoloq burada
yan
lışlığa yol verir, ona görə ki, həmin sözlərin eyni kök
morfemd
ən qaynaqlanmasını qədim dil faktları sübut edir.
H
əmin proses qədim söz köklərinin asemantikləşməsi ilə
bağlıdır. Yəni asemantik köklə şəkilçi daşlaşması nəticə-
sind
ə ad-feil omonimliyi təşəkkül tapmışdır.
Gizli sinkretiklik hadis
əsi daha çox rekonstruksiya
za
manı üzə çıxır. Sinkretik köklərin bir qismi fuzial köklə-
rin t
ərkibində “gizlənmişdir”. Məsələn, qədim türk dillə-
rind
ə tın- // tan “nəfəs, ruh” - tın- “nəfəs almaq, dincəlmək,
istirah
ət etmək” sözləri işlənmişdir (QTAS, 105). Ancaq
h
əmin kökdən yalnız asemantik variantda dövrümüzə bir
neç
ə söz gəlib çatmışdır. Türk dilindəki dinlen- “istirahət
etm
ək” sözü onun izini daşıyır. Müqayisə edək: Azərb.:
dinc “sakit”, dinc
əl- “istirahət etmək”. Türkoloqlar “gizli
sinkretizm” dey
əndə məhz bu cür kökləri nəzərdə tuturlar.
Türkologiyada b
əzən bu prosesin yaranması aqlütina-
tiv quruluşun formalaşmasına qədər olan mərhələyə aid
107
Dostları ilə paylaş: |