BABA MƏHƏRRƏMLİ
“bağlamaq”
feili ilə boğ- feillərinin eyni kökdən yarandığını
göst
ərir (113, 153). Qədim türk yazılı abidələrində
yış // yuş
kö
kü “dağlıq meşə”,
yaş sözü isə “cavan, təzə” mənasını
ifad
ə etmişdir (ПДП, 386, 392).
Yaşıl sözü
yaş “yaşıl” mor-
femind
ən yaranmışdır, deməli, tarixən qədim türk dillərində
yaş (“cavan, təzə, yaşıl”)
- yış (“meşə”) ablautu mövcud ol-
muşdur. Həmin söz
y~ç əvəzlənməsi ilə Altay dilinin
dialektl
ərində
çış (“meşə”) variantındadır (112, 271).
Müqayis
ə üçün qeyd edək ki, qədim şumer dilində
giş sözü
“meşə” anlamında işlənmişdir.
Türk dill
ərində etimoloji cəhətdən törəmə sözlərdə də
bu hadis
ənin izlərini görmək mümkündür. Məsələn, Azərb.
qoyun “qoyun”, çuv.
kuyan,
qırğ.
koyon “dovşan”, ş.yuq.
eri- “g
əlmək”,
oro- “çıxıb getmək” (265, 62). Türk dillərin-
d
ə bir çox heyvan adları, qohumluq terminləri, yaş-cins bil-
dir
ən sözlər, monosillabik feillərin
bəzisi məhz fleksiya
yolu il
ə yaranmışdır.
Fleksiya q
ədim türk dilində özünü göstərən derivato-
loji prosesdir.
Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, əski söz
yara
dıcılığının morfonoloji üsullarından biri məhz ablaut
hadis
əsidir. Ablaut hadisəsi daha çox hind-Avropa dillərinə
aid edils
ə də, türk dillərində də bu hadisənin reliktini gör-
m
ək mümkündür.
Fikrimizcə, türk dillərində bu problemin
şərhini ancaq türk dillərinin materialları ilə məhdudlaşdır-
maq düzgün deyil. Bu hadis
ənin arealı, ən azından, Altay
v
ə Ural-Altay dilləri miqyasında nəzərdən keçirilməlidir,
çünki el
ə köklər var ki, onlarda ablaut məhz
türk dillərinin
area
lından kənara çıxdıqda daha asan müşahidə edilir.
Altay dill
əri ilə bağlı aparılan müxtəlif tədqiqatlarda bu
m
əsələlər öz əksini tapmışdır. Q.D.Sanjeyevin qənaətinə
96
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
gör
ə, monqol dilində
üqez “öküz”,
uker “böyürmək”,
kur-
(“görm
ək”),
küz (“göz”) paralelliyi türk dillərində də özünü
göst
ərir ki, bu da daxili fleksiya ilə bağlıdır (245, 18).
M.Kaşğarinin lüğətində
köründi “göründü” və
közündi
“görüldü” feill
ərinin paralel verilməsi (DLTT, II, 167)
kor
// gör- v
ə
göz sözlərinin homogenliyini bir daha isbat edir.
V.
İ.Sintsius qeyd edir ki, Altay dillərindəki
qohumluq ter-
minl
ərinin əksəriyyəti fleksiya nəticəsində yaranmışdır:
manc.
ama “ata” -
eme “ana”, ev.
aka
“böyük qardaş” -
eke
“bö
yük bacı”,
ata “qoca qadın” -
ete “baba”, qaz.
ana
“ana” -
ene
“qayınana” (281, 130).
Türk dill
ərində
kip // küp // kep // kap // qab sözləri
fleksiya
nının əyani nümunələrindən ola bilər.
Kip sözü İbn
Müh
ənnanın lüğətində “yerə sərilən əşya, ləvazimat” mə-
nasında qeyd olunmuşdur (İML, 41).
Küp “saxsı qab” sözü
d
ə
qab // kap sözündən ablaut – fleksiya nəticəsində yaran-
mışdır:
kap // qab~küp. Xakas dilində
kip “paltar” mənasın-
dadır. Bu paralellər bir daha göstərir ki, ablaut qədim dövr-
d
ə ən əsas söz yaradıcılığı üsullarından biri olmuşdur. Vax-
til
ə eyni kök morfemlərdən, yəni fonetik cəhətdən yaxın
m
əxrəcli köklərdən sait əvəzlənməsi
nəticəsində yeni sözlər
forma
laşmışdır. Müqayisə edək:
yığmaq-
yağmala-
yağma-
yağı. Yəni qədim türkcədəki
yağmalamaq,
yağma,
yağı
sözl
ərinin etimoloji əsasında dayanan *
yağ- feili ilə müasir
günümüz
ə qədər qorunub gələn
yığ- feilinin
semantik özü-
lünü n
əzərə alsaq, həmin feillərin mənşəyinin bir olması
şübhə doğurmamalıdır. Bu tipli köklərdə nüvə semantika
mühafiz
ə edilir. Müqayisə edək: türk.dil.
don // ton “paltar”
-
s.uyğ.
tan- “geyinmək” (201, 110),
kır “çöl, açıq yer,
diyar” -
kur
“dağ, təpə”,
el “tayfa” -
il “kənd” (tat.dial.)
97
BABA MƏHƏRRƏMLİ
(TTDS, 114). Dig
ər Ural-Altay dillərində də kök sözlərdə
bu hadis
ə müşahidə edilir. Məsələn, komi dillərində
an
“ana” -
un
“xala” (KЭСКЯ, 297).
H.Mirz
əyev
tala- feili ilə
tülə- (“yolunmaq”) feilləri
arasında məna yaxınlığını görməkdə haqlıdır (55, 56).
Bütün bu faktlar sübut edir ki, müasir dövrd
ə tipoloji
c
əhətdən iltisaqi quruluşlu hesab edilən türk dillərində bir
çox
söz kökl
əri tarixən fleksiya yolu ilə yaranmışdır. Hə-
min proses h
əm təkhecalı, həm də ikihecalı köklərdə get-
mişdir. Türk dillərində
car “dərə, çay kənarı yarğan” -
çir
“ç
ətin keçilən kolluq” mənasındadır (16, 424).
Yarğan sö-
zünün kökü olan
yar- feili d
ə bu köklə homogendir.
M.A.Çerkasski qeyd edir ki, monqol dilind
ə
abai “ata” -
ebei “ana”
fleksiyası sinharmonik paralellər qanunauyğun-
lu
ğuna əsaslanır. E.A.Kreynoviçin
fikrinə görə, Altay dil-
l
əri aqlütinativ quruluşa qədər polisintetik quruluşda ol-
muşdur. M.A.Çerkasski həmin nəzəriyyənin əleyhinə çıxır.
V.Y.Vladimirtsov v
ə Q.D.Sanjeyevin “sinharmonik para-
lell
ər nəzəriyyəsi”nə görə Altay dillərində fleksiya həmişə
aktiv olmuş, sonradan həmin
proses aqlütinasiya ilə əvəz-
l
ənmişdir. Həmin nəzəriyyə sübut edir ki, bəzi söz kök-
l
ərində saitlərin əvəzlənməsi (arxa və ön sıra) qadın və kişi
cinsl
əri üzrə semantik diferensiallaşmaya səbəb olmuşdur
(284, 10).
Çağdaş türk dillərində müşahidə edilən fleksiya
əlamətləri, əslində, kök – ulu dilin qalıqları, fonoloji “ru-
diment”l
əridir. Türk dillərində
yol “yol” -
yıl- // yel- “qaç-
maq, getm
ək”,
kəs- “doğramaq”
- qıs- “sıxmaq” sözləri də
fleksiyanın izlərini yaşadır.
Müasir tofalar (karaqas) dilind
ə fleksiya, yəni ablaut
mü
şahidə edilir. Məsələn:
uba “böyük baçı” -
aba “ana”.
98