BABA MƏHƏRRƏMLİ
bu cür fonoloji diferensial
lıq türkologiyada farinqallaşma
hadis
əsi ilə izah olunur. Müqayisə edək: Azərb. ad, dolq.
aat “ad” (
CДР, 11), Azərb. aş- “aşmaq”, dolq. aas- “aş-
maq” (
CДР, 11). G.Klausonun etimoloji lüğətində də tək-
hecalı kök sözlərin bir qismi uzun variantda verilir: kaar-
“qarışdırmaq”, kaan “qan” (GC, 629) və s.
Əski uyğur yazısında, yəni brahmi əlifbasında uzun və
qısa saitləri ifadə edən ayrı-ayrı hərflər olmuşdur. Həmin
fakt da bir daha q
ədim türk dilində uzun saitli kök morfem-
l
ərin mövcudluğunu təsdiq edir. Nəzərə alsaq ki, yazıyaqə-
d
ərki kök dildə – prototürkdə supraseqment vahidlər (yəni
s
əsin tonu, tembri, intonasiya, vurğu) fonematik funksiya
daşımışdır, o zaman ilkin söz köklərində bu hadisənin möv-
cudluğu və söz yaradıcılığı üsulu kimi çıxış etməsi şübhə
doğurmamalıdır.
Q
ədim türk dilində ad - feil omonimliyini fərqləndir-
m
ək üçün də ilkin uzanmadan istifadə edilmişdir. Məsələn,
tāt- // dāt- “dadmaq” - tat // dad “dad, ləzzət” (92, 67). Mü-
asir türk dill
ərində də bu izlər qorunmuşdur. Beləliklə, biz
ilkin uzan
manı qədim türk sözünün əlaməti kimi qəbul edi-
rik. Y
əni ilkin uzanma faktı ulu dilin morfonoloji relikt-
l
ərindən biri kimi mühafizə olunmuşdur.
Türk dill
ərində qədim söz yaradıcılığı vasitələrindən
biri d
ə səs reduksiyasıdır. Tarixən fonetik yolla söz yara-
dıcılığı vasitələrindən biri olan səs reduksiyası ilə onlarla
yeni söz yaran
mışdır. Araşdırmalar göstərir ki, qədim dövr-
l
ərdə söz kökünün əvvəlinə (yəni anlautuna) samit artır-
maqla, h
əmçinin söz kökünün sonunda samit reduksiyası
il
ə yeni sözlər təşəkkül tapmışdır. F.Ağasıoğlu kök söz-
l
ərdəki k=o fərqini qədim dialekt fərqi kimi izah edir (3,
120
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
213-216). Türk dill
ərində kol // öl, kur // ur, an- // qan-, us
// huş, in // hin paralellikləri də bu faktlara misal ola bilər.
H
əmin nümunələr söz köklərində səs reduksiyasının və ya-
xud s
əsartımının söz yaradıcılığına səbəb olduğunun sübu-
tudur. N.A.Baskakov türk dill
ərində reduksiyanı, xüsusilə
söz
əvvəlində samit düşməsinin köməyi ilə yeni köklərin
forma
laşmasını ən məhsuldar söz yaradıcılığı üsullarından
biri adlan
dırmışdır. O, türk söz köklərinin formalaşmasında
bu tipli fonetik hadis
ələrin əhəmiyyətli rol oynadığını göstərir
(113, 175). S
əsdüşümü prosesində sadə quruluşlu sözlər daha
da sad
ələşdiyi kimi, mövcud ikihecalı sözlərin təkheca-
lılaşması, bilavasitə aqlütinasiya ilə bağlı olaraq şəkilçinin söz
kökün
ə yanaşması ilə səciyyələnən fuziya hadisəsi və s.-də öz
əksini tapır. Türk dillərində, o cümlədən oğuz qrupu türk
dill
ərində səsdüşümü prosesində samitlərin düşməsi daha
qabarıq şəkildə özünü göstərir (76, 80).
Vaxtil
ə türk dillərində kombinator xarakterli fonetik
hadis
ələr söz köklərində semantik diferensiallaşmaya gəti-
rib çıxartmışdır. Kök sözlərdə reduksiyanın derivatoloji
funksiya daşımasından danışarkən biz təkhecalı qədim söz
kökl
ərini nəzərdə tuturuq. Əslində, kök sözlərdə samit dü-
şümü həm söz əvvəlində, həm də söz sonunda tarixən kom-
binator hadis
ə səciyyəsini də daşımışdr. Yıl-il, yut-ud-, yız-
iz, yit-it- v
ə s. tipli misalların timsalında bu faktı görmək
müm
kündür. Araşdırmalar sübut edir ki, türk dillərində kar
samitl
ərə nisbətən, cingiltili samitlər təkhecalı kök mor-
feml
ərdə daha çox reduksiyaya məruz qalmışdır (76, 112).
M
əlumdur ki, söz əvvəlində y- anlautu qədim türk söz-
l
ərinin xüsusiyyətidir. Ancaq sonradan Azərbaycan dilində
bir çox sözl
ərin əvvəlində y samiti düşmüşdür. Müasir türk
121
BABA MƏHƏRRƏMLİ
dili is
ə bu fonetik əlaməti indi də qorumaqdadır. Türk dili
il
ə Azərbaycan dilindəki təkhecalı sözləri müqayisə etdikdə
h
əmin sözlərdəki ilkin samitin Azərbaycan dilində reduk-
siyaya uğramasını görürük: türk. yit- Azərb. it-, türk. yut-,
Az
ərb. ud-, türk. yüz-, Azərb. üz- və s. Digər türk dillərində
d
ə bu fonoloji əlamət mühafizə olunmuşdur. Bu fərqlən-
dirici fonetik xüsusiyy
ətlər türk dillərinin fərdi inkişafının
n
əticəsi ilə bağlı yaranmışdır və yaxud da qədim dialekt
f
ərqlərinin göstəricisidir.
Türkologiyada söz
əvvəlində samit düşməsindən
N.A.Baskakov, E.V.Sevortyan,
A.M.Şerbak və B.M.Yu-
nus
əliyevin tədqiqatlarında ətraflı bəhs olunmuşdur (251,
148). N.A.Baskakov CV ( samit+sait) quru
luşlu köklərin
tarix
ən CVC (samit+sait+samit) tipli köklərdən sonuncu
samitin reduk
siyası nəticəsində yarandığını qeyd edir. O
h
əmçinin VC ( sait+samit) tipli sözlərin (C)VC ( samit+
sait+samit)
quruluşlu köklərdən söz başındakı samitin re-
duk
siyası nəticəsində formalaşdığını iddia edir ( 115, 61).
S
əsdüşümü (reduksiya) hadisəsi dilin fonoloji sis-
teminin inkişafı ilə bağlıdır və kombinator mahiyyət daşı-
yır. Lakin dilin ilkin mərhələsində səsdüşümü derivatoloji
funksiya da daşımışdır. Azərbaycan dilçiliyində səs reduk-
siyası ilə söz yaradıcılığı məsələlərindən ilk dəfə geniş şə-
kild
ə S.Əlizadə bəhs etmişdir (22, 28-29). S.Əlizadə çox-
hecalı köklərdə səs reduksiyasının söz yaradıcılığına səbəb
oldu
ğunu göstərmişdir. Yəni onun araşdırmalarında təkhe-
calı kök morfemlərdən bəhs olunmamışdır. Müəllifin göstər-
diyi iki
hecalı köklərdə səsdüşümü ilə bağlı söz yaradıcılığı
sonrakı prosesdir. S.Əlizadə qeyd edir ki, belə sözlərin ək-
s
əriyyəti 2, 3 hecalıdır; yəni morfoloji cəhətdən tarixən kök
122
Dostları ilə paylaş: |