Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ d əki ad-feil korrelyatı olan aq- “axmaq” kökü ilə sami- hami dill ərindəki ku “su, tökülmək” köklərini müqayisə edir (165, 132). Hal- hazırda da müxtəlif dillərdə ka // ku “su” kökü mövcuddur. Bu q ədim nostratik kökdən meta- teza n əticəsində müxtəlifsistemli dillərdə ak- // aq- // ax- “axmaq, tökülm ək” feili formalaşmışdır. Analoji müqa- yis ə: türk dillərində: kuy- // quy- // kud- “tökmək, axıt- maq” - kud- // kuy- < *ku “su”. Dem əli, yağ- feili aq- // ak- // ax- feilinin əvvəlinə y səsinin artırılması yolu ilə ya- ran mışdır. Müqayisə edək: manc. aqa “yağış” (262, 20), xet. eku “içm ək” (ССМСИЯ, 79), ass. agu “su axını” (AD, I, 157), protogerm. *agra “daşqın” (EDPG, 5), yap. aka “müq əddəs su” (БЯРС, 11), latış. aka “su quyusu”, selk. ak “ça yın mənsəbi”, xant.dial. yax “çay”, bury. axa “böyük çay” (СНГТ, 33, 465). “Tökülmək, axmaq” se- mantikasının su anlayışı ilə bağlılığını qədim şumer dilin- d əki šu- “tökmək, axmaq” (SL, 28) feili ilə türk dillərin- d əki su kökünün analogiyası sübut edir. Türk dill ərində işlənən ok // ög // oq “ana, tayfa, nə- sil” - doğ- “doğmaq, törəmək” - *tox “toxum” köklərində d ə protetik səs söz yaradıcılığına səbəb olmuşdur. Müqa- yis ə üçün qeyd edək ki, protetik səslərin kök sözlərdə se- mantik v ə fonoloji divergensiya yaratması prosesinin izlə- rini hind-Avropa dill ərinə aid kök sözlərdə də müşahidə etm ək mümkündür. Məsələn, qəd.hind.-Avr. *ar “su”, tox. war “su” (ССМСИЯ, 40), qəd.hind. varsa, “Avesta”da vār “yağış” (195, 172). Təkhecalı köklərdə anlautdakı samitin müxt əlif dillərdəki reflekslərini nəzərə alaraq, ilkin kökün sonradan s əs protetikliyinin nəticəsi kimi yeni sözə çevril- m əsini müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, türk dil- 126 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI l ərindəki qar // kar “qar” sözü qədim türkcələrdən olan çu- vaş dilində xur şəklindədir. Həmin kökün paraleli mari di- lind ə yur (“yağış”) formasındadır (290, 168). İlkin *ar “su” kökünd ən yaranan bu sözlər, göründüyü kimi, səs protetik- liyi il ə yeni sözə çevrilmişdir. H.Mirzəyev an- və qan- feill ərinin homogen olduğunu göstərir (56, 51). Yəni qədim an- feilind ən səs protetikliyi ilə yeni söz formalaşmışdır S öz kökünün formalaşması probleminə kompleks ya- naşmaq üçün fərqli dillərə aid nəzəri fikirləri də saf-çürük etm ək lazımdır. Sami dillərində metateza hadisəsi ilə söz ya radıcılığı tarixən çox aktiv olmuşdur. S.S.Mayzel qeyd edir ki, metateza v ə alloteza hadisələri sami dillərində o zaman m əhsuldar söz yaradıcılığı vasitəsi olmuşdur ki, hə- min dill ərdə affikslər hələ mövcud deyildi (193, 24). Metatezik yol, üsul q ədim dönəmlərdə dilin leksik baza- sının zənginləşməsinə xidmət edən bir hadisə olmuşdur. Halbuki müasir dövrd ə bu hadisəyə ancaq kombinator sə- ciyy əli hadisə kimi yanaşılır. M.Erdal zəngin faktlarla qə- dim türk dilind ə metatezanı geniş yayılmış fonoloji hadis ələrdən biri kimi səciyyələndirir (299, 114). S.Əli- zad ə metatezanın söz köklərində söz yaradıcılığına səbəb olduğunu yazır (24, 50). H əm ölü dillərdəki, həm də qədim türk yazılı qaynaq- larındakı faktlarla müasir türk dillərindəki söz köklərini müqayis ə etməklə ilkin köklərin inkişaf istiqamətlərini mü- əyyənləşdirmək mümkündür. Məsələn, dialektlərimizdəki usdamaq “susamaq” (ADDL, 520) sözünün möv cudluğu bu sözd ə qədim dövrlərdən metatezanın baş verdiyini göstərir. Əski türk yazılı qaynaqlarında da us “su” komponentli söz- l ər işlənmişdir. Məsələn, VIII əsrə aid uyğur yazılarında 127 BABA MƏHƏRRƏMLİ usak “susuzluq”, usuk “susamaq” m ənalarındadır: usakı ya ηça içgül “Susayanda su iç”, er usuktı “Kişi susadı” (GC, 245). İslanmaq feilinin tərkibindəki ıs morfemi metatezanın söz yara dıcılığındakı rolunu isbat edir. B.Xəlilov islanmaq feilind ə is hissəsinin metatezaya uğradığını təsdiq edir, il- kin formanın si // çi şəklində olduğunu göstərir (32, 80). Q ədim türk abidələrində usu- “içmək”, usağ “susuz”, us- mak- “susuzlamaq” m ənalarındadır (64, IV, 470; QTAS, 117). Müasir sarı uyğur dilində us- feili “susamaq” anlamını ifad ə edir (201, 131). İslan- // ıslan- feilinin etimoloji kökün- d ə *ıs “su” morfemi dayanır. Müqayisə edək: mon. us // usun “su”, uslaq “sulu” (MED, 88), urar. isina “arx, su il ə bağlı hər hansı bir suvarma sistemi” (АСУЯ, 149). Türk xalq danışıq dilində də usu “su” sözü işlənir (TTSKBS, II, 972). Dem əli, ı~u əvəzlənməsi nəticəsində ıs // us kökü for- ma laşmışdır. Azərbaycan dilinin şivələrində ussu (Salyan) vari antı da var. Uyğur dialektlərində usa- // usu- “susamaq” feili işlənməkdədir (251, 149). Yəni ıs // us // sı - su keçidləri il ə eyni kökün variantları – allomorfları yaranmışdır. Doğ- rudur, islanmaq feilinin m ənşəyi haqqında digər ehtimallar da var. M əsələn, Q.Bağırov bu sözün kökünü ıs // is “iy, qoxu” morfemi il ə bağlayır (14, 117). Ancaq həmin hipoteza sözün semantika sında bir o qədər də öz əksini tapmır, yəni burada semantik prinsipi mütl əq gözləmək lazımdır, çünki islanmaq anlayışı su məfhumu ilə əlaqədardır. İ.Z.Ey- yuboğlu da türk dilindəki ıslak “nəm” sözünün su sözündən t əşəkkül tapdığını bildirir. O, islak kökünün sulak // uslak şəklində formalaşdığını göstərir (TDE, 334). B əzi türk dillərində (q.qalp., Alt., qırğ.) uk- // uq- feili “eşitmək, qulaq asmaq” anlamındadır (113, 151; Кир.РС, 128 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|