Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI duq, yab ğusunu, şadını” (60, 120). Digər faktları nəzərdən keçir ək: tu- “doldurmaq, tutmaq, tıxamaq, qarşısını kəs- m ək” (Tonyukuk): Sülədim, – tidim. Kögmən yolı bir ermis, tumıs, – tiyin esidip bu yolın yorısar yaramaçı tidim, yerçi til ədim “Qoşun çəkək, – dedim. Kökmən yolu bir imiş, (onu da düşmən) tutmuş, – deyə eşidib, – bu yolla getmək yaramaz, – dedim...b ələdçi dilədim (60, 123); ko- “qoymaq, salmaq” (Bilg ə Xaqan, Moyun Çor): Bunca budun saçın, kulkakın (yanakın) ıçdı. Edgü özlək atın, kara kisin, kök tiyinin sansız gəlürin kop kotı “Bunca xalq saçını yoldu, qulağını, yanağını cırdı, yaxşı cins atını, qara samurunu, göy d ələsini gətirib hamısını (dəfn mərasimi üçün) qoydu” (60, 103, 107); to- “doymaq, tox olmaq” (Gül Tigin): Ötüg ən yir olurup, arkış - tirgiş ısar, nən bunığ yok. Ötükən yiş olursar, bengü il tuta olurtaçısən, türk bodun tok. Arık oks ən, açsık, tosık öməzsən, bir todsar, açsık öməzsən “Ötük ən yerində oturub karvanlar göndərsən, heç bir dərdin yox. Ötük ən ormanında otursan, əbədi el düzəldərək otu- rasısan, türk xalqı, tox. Arıq oxsan, aclıq, toxluq bilməzsən, bir doysan, aclıq bilməzsən” (60, 71); bi “madyan” (Irk Bitik): B əg ər yontunaru barmış, ak bisi kulunlamış, altun tuyuğluğ adğırlığ yarağ “Bəy ər ilxısına tərəf getmiş. Ağ mad yanı qulunlamış, qızıl nallı ayğırlığa yarayar” (60, 195); sü “ qoşun, ordu” (Gül Tigin, Bilgə Xaqan, Moyun Çor, Tonyukuk): Sü sül əpən tört bulundakı bodunuğ kop almıs, kop baz kılmıs, başlığığ yügüntürmis “Qoşun çəkib dörd t ərəfdəki xalqı bütünlüklə almış, tabe etmiş, başçını s əcdə etdirmiş, dizlərini çökdürmüş” (60, 119); sı- “sındır- maq, yer ə salmaq, dağıtmaq, dağıdılmaq” (Gül Tigin, Bilgə 151 BABA MƏHƏRRƏMLİ Xaqan): M ənim sabımın sımadı “Mənim sözümü sındır- madı” (60, 71). S.Y.Malov to “say” sözünü Altay dilind əki tü, monqol dilind əki tō (“miqdar, say”) paraleli ilə müqayisə edir. Onun fikrinc ə, tümən sözünün kökü bu morfemlə bağlıdır (ПДП, 431). Abid ələrdə işlənən tü “rəng, fərqli” sözü müasir türk dilind ə işlənən türlü “çeşidli” sözünün kökündə dayanır. “Kitabi-D ədə Qorqud” dastanında qoy- feilinin ilkin forması qo- şəklində işlənmişdir: Dərsə xan istədi kim, oğlancuğın üstinə körəlib düşəydi. Ol qırq namərd qomadı (KDQ, 37); Ağ alınların yerə qodılar (KDQ, 66). Eposda s ın- feilinin ilkin forması sı- şəklində işlənmişdir: Uruz ba- ba sının sözin sımadı, qayıdub gerü döndi (KDQ, 71). C ənubi Asiya dillərinə aid tibet dilində də analoji kök mövcuddur: sık- “sınmaq” (157, 62). Beləliklə, sı- kökünün izl əri digər dillərdə də müşahidə olunur. Das- tanda qu “söz, x əbər” mənasındadır: Ulu kiçi qalmıya-söz ayıdana, qarı-qoca qalmıya, qu ayıdana (KDQ, 42). G.Klauson orta əsrlərə aid etimoloji lüğətində aşağıdakı CV quruluşlu sözləri qeydə almışdır: bu (işarə əvəzliyi), bi “ülgüc” (biç- feilinin köküdür), ba- “bağlamaq”: at badım “Atı bağladım” (GC, 292). Qal- feilinin *qa- şəklindən yaran masını uyğur dialektlərindəki faktlar sübut edir. Uyğur dilində indi də qa- “qalmaq” mənasındadır (УДС, 126, 133). Uyğur dialektlərində həmçinin qi- “etmək” an- la mındadır (УДС, 135). O feil də qıl- // kıl- feilinin ilkin şəklidir. Uyğur dialektlərində kö- feili “görmək” mənasın- dadır (УДС, 94). Türkologiyada belə bir fikir var ki, kor, gör-, göz sözl ərinin mənşəyi eynidir, onlar kö kökündən yaranmışdır (17, 16; 1, 28). Müqayisə üçün qeyd edək ki, 152 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI dravid dill ərində gi- “görmək” kökü işlənməkdədir (157, 43). Dem əli, bu dillərdə gör- sözünün kökü CV biçimində qorunmuşdur. Yür- // yürü- feilinin ilk şəkli yü- variantında uyğur dialektlərində mühafizə edilmişdir (УДС, 85). Qə- dim türk abid ələrində işlənən ku // qu “səs” kök morfemi çağdaş türk dilinin dialektlərində qorunmuşdur: Bu gu uzaktan geliyor (DS, VI, 2184) “Bu s əs uzaqdan gəlir”. Türk söz kökl ərinin bugünkü mənzərəsi min illərin trans formasiyalarını, divergensiyalarını əks etdirir. Türk dil- l ərinin bir çox söz köklərinin praformalarını ölü dillərin ma- teri allarına istinad edib rekonstruksiya etmək olar. Məsələn, türk dill ərindəki dağ // tağ // tau “dağ” lekseminin arxetipini q ədim Misir dilindəki tu “dağ” (EHie.D, 823) sözünün köm əyi ilə bərpa etmək mümkündür. Deməli, dağ // tağ sözünd ə sonuncu samit daşlaşmış şəkilçi funksiyasındadır. Bel əliklə, yuxarıdakı faktlar bir daha sübut edir ki, CV (samit+sait ) quruluşlu morfemlər ən qədim kök formaların- dan dır. Çağdaş türk dillərində onların çox az qismi mühafizə edil mişdir. Həmin köklərin inkişafı, əsasən, asemantikləşmə, fuzial laşma ilə nəticələnmişdir. Bu köklərin əksəriyyəti in- diki dövrd ə sadə hesab etdiyimiz köklərin tərkibində qorun- muşdur. Türk dillərinin ilkin inkişaf mərhələsindən başla- yaraq CV tipli kök morfeml ər fonomorfoloji təkamülün n əticəsi olaraq struktur dəyişmələrə məruz qalmışdır. Türk dill ərində CV (samit+sait) heca tipi bir çox feil və əvəzlik kökl ərinin etimoloji əsasında dayanır. CV heca strukturu türk dill ərində ən çox fuziallaşan kök formalarındandır. Türk dill ərinin erkən dövrlərində işlənən ən qədim söz formalarından biri də V (sait) quruluşlu köklərdir. Bəzi tür- koloqlar bu tipli kökl ərin qədim dövrdə varlığını inkar 153 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|