Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI B əzi VC quruluşlu köklərin CV formalı köklərdən yaran masını türk dillərindəki kur // kır “dağ, tarla, təpə, düz, çöl” - ur “dağ”<*ku+r sözlərinin paralelliyi bir daha t əsdiqləyir. Qədim özbək dilində uy- feili “ardınca gəl- m ək, izləmək” mənasını ifadə etmişdir (277, II, 431). Hə- min kök d ə d~y əvəzlənməsinə əsasən ıd- “gəlmək” fei- linin fonovarian tıdır. Tarix ən qədim türk dillərində işlənən bu strukturlu kökl ərin bir çoxu morfonoloji inkişaf nəticəsində ölü kök- l ərə çevrilmişdir, ancaq bütün türk dilləri haqqında bunu söyl əmək olmaz. Bir türk dilində ölü kökə çevrilmiş VC qu ruluşlu söz başqa bir türk dilində qədim formasını mü- hafiz ə edə bilmişdir. Məsələn, Azərbaycan dilində irəli sö- zü quruluşca sadədir, kök və şəkilçi hissələrinə ayrılmır. Qırğız dilində isə ir (“irəli”) kökü müstəqil morfem kimi iş- l ənir (Kир.РС, 243). Türk dilində irəli sözü ileri variantın- da dır. Azərbaycan dilinin dialektlərində iley “qabaq” sözü işlənir (ADDL, 232). Deməli, l~r sonor əvəzlənməsinə uyğun olaraq il və ir kökləri eyni yuvadan yaranmışdır. Q.Kaliyev VC v ə CVC kök tiplərinin qazax ədəbi dilind ə daha çox daşlaşdığını göstərir. O, məhz bu köklərin dialekt sözl əri üçün əsas baza rolunu oynadığını qeyd edir (173, 185). N.A.Baskakov VC (sait+samit) tipli heca ların CVC forma larından y, h, v samitlərinin düşməsi nəticəsində yaran dığını iddia edir (113, 158). Q ədim türk dialektlərində işlənən VC (sait+samit) for malı kök morfemlərin bir qismi müasir türk dillərində arxaikl əşmişdir. Həmin köklər, əsasən, aşağıdakılardır: оk “n əsil”, ıd- “pozmaq”, ön “sifət”, оz- “xilas etmək” və s. ( ДТД, 126, 136). Türk dillərində VC biçimli kök sözlərin 175 BABA MƏHƏRRƏMLİ bir qismi b əzi türk dillərində ilkin formasını qorumuş, bəzi türk dill ərində asemantikləşmiş, digər türk dillərində isə ta- mamil ə arxaikləşmişdir. Məsələn ig “xəstəlik” kökü uyğur dilind ə qalmış, türkmən dilində igle “xəstəlikdən zəiflə- m ək” sözünün tərkibində izini saxlamış (92, 182), Azərbay- can dilind ə isə arxaikləşmişdir. Türk dill ərindəki VC (sait+samit) quruluşlu köklərdən olan us morfeminin şərhinə nəzər salaq: Us “ağıl”: qum. es “yaddaş” (Kум.РС, 378), türk. us “ağıl”, çuv. as “ağıl”, Sib.tat.dial. is “yaddaş” (СДСТ, 60), q əd.türk. us “ağıl”, qırğ. еs “yaddaş”, uyğ. əs “ağıl, yad daş”, Alt. es (ATS, 85), Sint.uyğ. иs “yaddaş” (203, 113), lob. es “ağıl, yaddaş” (200, 108). Ə.Nəcipin qeyd- l ərinə görə, XI-XIV əsrlərdə müxtəlif türk dillərində us sözü “ağıl, yaddaş” anlamını ifadə etmişdir (ИССТЯ, 70). Müqayis ə edək: mon. işi “müdrik” (45, 154), xant. us “ağıl” (КЭСКЯ, 376), çin. sï “fikirləşmək, düşünmək”, sı “fikir, ide ya” (БКРС, 425). A.Məmmədov şumer dilind əki zu “bilgi, məlumat” sözü ilə türk dillərindəki uş “ağıl” sözünü leksik paralel kimi izah etmişdir (50, 7). Faktlardan göründüyü kimi, us kökü çin v ə şumer dill ərində metatezaya uğramışdır. Digər dillərdə də analoji faktlar mövcuddur: sam. u`s “ümidini itirm ək” (193, 175), xet. as(s)us “müdrik, m ərhəmətli” (118, 81), mans. ūs “ağıl” (КЭСКЯ, 376). Qədim türk dillərində us sinkretik kök olmuşdur. Yəni us “həm “ağıl”, həm də “fikirləşmək” m ənasını ifadə etmişdir: us- “fikirləşmək”: men ejlä usdum “M ən belə hesab etdim” (ДТС, 616). Müasir türk dilind ə uslan- “ağıllanmaq” feili işlənməkdədir. İlkin mor- feml ərin inkişafında metateza hadisəsinin tez-tez müşa- 176 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI hid ə olunduğunu nəzərə alsaq, us-ıs-sı keçidləri normal morfonoloji qanunauy ğunluq sayılmalıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda us “ağıl, düşüncə, zəka, dərrakə” anla- mında işlənmişdir: Mərə, dini yoq əqilsiz kafir, usı yoq d ərnəksiz kafir (KDQİL, 178). Türk dill ərinin faktlarını müqayisə etdikdə görürük ki, VC (sait+samit) strukturlu kök morfeml ərin bir qrupunun fonomorfoloji inkişafı anlautda protetik səslərin yaranması il ə nəticələnmişdir. Məsələn, qırğ. аr-, uyğ., har- “yo- rulmaq”. Göründüyü ki mi, uyğur dilində anlautda h-laşma geniş yayılmışdır. Müqayisə edək: tof. ır, başq. yır “mah- nı”, qırğ. ir- “hürmək”, Azərb. hür-. Bəzi VC quruluşlu kökl ərdə isə səz əvəzlənmələri baş vermişdir. Məsələn, XIV əsrə aid türkdilli yazılı qaynaqlarda uz- “göndərmək” feili işlənmişdir (ИССТЯ, 66). Halbuki ıd- variantı müasir türk dill ərində mövcuddur. Həmin kök ız- variantında sarı uyğur dilində də mühafizə olunmuşdur (201, 153). Qədim ya- zılı qaynaqlarda ay- “demək” mənasındadır (85, 104). Demə- li, b əzi türk dillərində işlənən ayt- (“demək”) feili etimoloji ba xımdan düzəltmədir. Bu fakt da sübut edir ki, türk dillərin- d ə VCC (sait+samit+samit) quruluşlu köklər tarixən VC (sait +samit) strukturlu kökl ərdən yaranmışdır. Bir çox VC (sait +samit) quruluşlu kök morfemlərin tarixən asemantikləş- m əsini türk dillərinin analoji faktlarını müqayisə etməklə mü- əyyənləşdirmək olar. Qədim türk dillərində öq kökü “ana” m ənasında işlənmişdir. Çağdaş uyğur dilindəki öqiç “ana” sözünd ə həmin kök morfem daşlaşmışdır. Bu fakt da göstərir ki, türk dill ərində asemantikləşmə prosesini izləmək üçün VC (sait+samit) strukturlu kök morfeml ərin tədqiqi zəngin ma- terial verir. Müasir türk dill ərində işlənən uleş- // ülə ş- “böl- 177 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|