Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI kökl ərdə axırıncı samit şəkilçi funksiyasındadır (170, 43). Kök morfeml ərdə son samitin variativlik nəticəsində fone- matik mahiyy ət daşıması ideyası bütün təkhecalı köklər haq qında qanunauyğun formul sayıla bilməz. Nəzərə alsaq ki, CVC formalı kök morfemlər türk dilləri üçün ən arxaik heca modell ərindəndir, onda bu nəticəyə gəlirik ki, qədim türk söz kökl əri eynitipli olmamışdır. M.Kaşğarinin lüğətində də CVC formalı söz kökləri verilmişdir: tam “divar, qala” (DLTT, IV, 566), sın “boy” (DLTT, IV, 515), tar- “ayırmaq” (DLTT, IV, 576) və s. Bəzi CVC tipli kökl ər, əslində, sonradan şəkilçiləşmə nəticəsində yaran mışdır. Məsələn, müasir türk dillərində işlənən sın- feili sı- kökündən törəmədir: sın-sı+n. Həmin kök Gül Tigin, Mogilyan abid ələrində sı- formasında işlənmişdir (71, 318). Sı- kökü müstəqil morfem kimi sarı uyğur dilində mühafizə edil mişdir (201, 107). Bəzi VC köklər də CVC kökündən il- kin sami tin reduksiyası nəticəsində yaranmışdır: yıl - il, yut - ud- v ə s. Türk dilində ilkin forma qalsa da, Azərbaycan di- lind ə bu modifikasiya baş vermişdir. Bir çox CVC quruluşlu kökl ər tarixən morfonoloji inkişaf nəticəsində ölü kökə çev- ril mişdir. Məsələn, yuv- kökü “yuvarlanmaq, qaçmaq, uzaq- laşmaq” anlamında qədim abidələrdə müstəqil morfem kimi işlənmişdir: eššäk juvdı “Uzunqulaq qaçdı” (ДТС, 282). Dem əli, müasir Azərbaycan dilindəki yuvarlan- feilində h əmin morfem ölü kökə çevrilmişdir, yaxud da, qədim türk dill ərində yaş- “gizlənmək, saxlanmaq” kökü işlənmişdir (DLT, IV, 658). H əmin kök yaşınmaq feilində izini qoru- maq dadır. M.Kaşğarinin lüğətində yaşru “gizli”, yaşur- “örtm ək, gizləmək” mənalarındadır (DLT, IV, 659). 169 BABA MƏHƏRRƏMLİ Q ədim söz köklərində samit səslər daha güclü, sabit mövqey ə, saitlər isə daha mütəhərrik xüsusiyyətə malik ol- muşdur. Türk dillərinin kök sözlərində müxtəlif istiqamətli s əs keçidləri, səs əvəzlənmələri morfonoloji xarakterlidir. Buna gör ə də qohum dillərdə fonetik cəhətdən fərqlənən eyniköklü sözl ərdə hansı variantın başlanğıc və ya əsas ol- du ğunu söyləmək çətindir (76, 5). Bəzən səs keçidi ilə iki- he calı sözlərin CVC quruluşlu köklərdən yaranmasını sübut etm ək mümkündür. Məsələn, türk dillərində car // çer “də- r ə”, yar “dərə, yarğan” sözləri, c~y, ç~y, d~y əvəzlənməsi- n ə əsasən dərə sözünün kökü olan *der // *ter morfemi ilə eyniköklüdür. H ər bir qədim söz kökü morfonoloji dəyiş- m ələrə məruz qalaraq ilkin formasını tamam itirə bilər. N.A.Baskakov “Q ədim türk lüğəti”ndəki faktlara isti- nad ed ərək əski türk dillərində 709 təkhecalı kök morfemin ol duğunu göstərir. Onlardan 540-ı CVC quruluşludur (113, 146). T ədqiqatçılar başqırd dilində 749 təkhecalı kök mor- fe min işləndiyini qeyd edirlər. M.X.Axtyamov qeyd edir ki, başqırd dilində 24, 03% təkhecalı söz kökü y, h, v samitləri il ə başlayır. Onun fikrincə, CVC və VC quruluşlu heca tip- l ərinin hər ikisi, eyni zamanda qədim dövrdə ilkin söz for- ma ları kimi çıxış etmişdir (105, 285-288). Müqayisə üçün göst ərək ki, hind-Avropa dillərində ilkin kök forması CVC hesab olunur (221, 88-89). Q ədim türk yazılı abidələrində aşağıdakı CVC formalı sözl ər işlənmişdir: bay “varlı”, bat “pis”, baş “zirvə”, baz “sülh”, b əg “bəy”, boz- “pozmaq”, boz “boz rəng”, bor “tufan”, bök “evin tavanı”, boş “baş” (numerativ söz), bod “b ədən”, bul- “tapmaq”, biç- “biçmək”, biş- // bis- “bişmək”, bir- “verm ək”, bil- “bilmək”, bis “beş”, bol- “olmaq”, çıt 170 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI “divar”, çik “türk q əbiləsi”, çuk “qadın geyimində xüsusi b əzək”, kaç “neçə, nə qəqər”, kaç- “qaçmaq”, kal- “qalmaq”, kat “bünövr ə”, kıs- “məcbur etmək”, kır- “qırmaq”, kan “qan”, kar “qar”, ked “yaxşı”, keç- “keçmək”, kıl- “etmək”, k əl- “gəlmək”, ked “arxa, dal”, kod- “qoymaq”, kız “qız”, kod- “ əl çəkmək”, kış “qış”, kon “qoyun”, kol- “istəmək”, kon- “qonmaq, m əskən salmaq”, kop “hamısı”, kot “qurban”, kul “qul”, köz “göz”, kur “baca rıq”, kör- “görmək”, kör- “tabe olmaq”, köl- “qoşmaq”, köl “göl”, kuş “quş”, sab “söz”, saç “saç”, saç- “püskürm ək”, şad “şad”, səb- “sev- m ək”, səp- “düzəltmək”, şəg- “cəmdək”, sın- “sınmaq”, siz “II şəxsin cəmi”, suk- “sancmaq, soxmaq”, suk “doğru, düz”, sük “h ərbi yürüş”, täg- “yetmək”, tat- “dadmaq”, top- “top- lamaq”, tur- “durmaq”, tün “gec ə”, tüg- “düymək”, tüs- “en- m ək”, tüz “düz, doğru”, ton “don”, yağ- “yığılan, cəlb olunan”, yağ- “yağmaq”, yan- “məğlub etmək”, yan- “geri dönm ək”, yar- “yarmaq”, yar- “uğurlu olmaq”, yap- “dü- z əltmək”, yaş “ömür, sinni”, yaş “göz yaşı”, yış “meşəli dağ”, yig // yeg “yaxşı”, yir “yer”, yul “dağ çayı”, yut “bəd- b əxtlik”, yul- “qarət etmək”, yuk “yük” (71, 303-328). Yu- xarıda örnək verdiyimiz CVC tipli sözlərin bir qismi müasir türk dill ərində arxaikləşmiş və ya asemantikləşmişdir. Bu tipli kökl ərin əksəriyyəti isim və feillərdir. Onların da ha- mısını ilkin kök kimi qəbul etmək düzgün deyil. Türk dill ərində ən qədim söz formalarından biri də VC (sait+samit) quru luşlu morfemlərdir. Çağdaş türk dil- l ərində belə tipli köklər qədim dövrlə müqayisədə nisbətən azlıq təşkil edir: Azərb. at, at-, al, as, uç-, ud-, um-, başq. ak “ağ rəng”, at “ad”, qaq. al- “götürmək”, ak “həqiqət”, iç “daxili” , qırğ. uc- “uçmaq”, ur- “vurmaq” və s. 171 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|