Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ B.O.Oruz bayeva qırğız dilində VC (sait+samit) tipli kök morfeml ərin struktur-morfoloji xüsusiyyətlərini təhlil et- miş, VC quruluşlu kök morfemlərin tarixi inkişafına nəzər sal- mışdır. O, qırğız dilinin faktları əsasında VC tipli kök mor- feml əri belə xarakterizə etmişdir: “VC quruluşlu köklərin əksəriyyəti öz struktur-semantik bütövlüyünü mühafizə et- mişdir, onların digər bir hissəsi isə tarixi-etimoloji cəhətdən düz əltmə sözlərin tərkibində qorunmuşdur” (231, 78-81). Qeyd ed ək ki, türk dillərində vaxtilə VC formasında olan sözl ərin bir qismi sonradan protetik səslər nəticəsində CVC formalı söz kökünə çevrilmişdir. Bir sıra VC quru- luşlu köklərin tarixən CVC tipli köklərdən səs reduksiyası n əticəsində yaranmasını əski yazılı qaynaqlardakı faktlar t əsdiq edir. Məsələn, Azərbaycan dilindəki ud- feilinin ilkin for ması Ə.Yəsəvinin XII əsrə aid “Divani-hikmət” əsərində yut- biçimind ədir: Riyaz ətni katığ tartıp, kanlar yutup, Min d əftəri-sani sözin açtım muna (ƏY, 7). Q ədim türk dilində aşağıdakı VC (sait+samit) quru- luşlu köklər işlənmişdir: аb “ov”, аç- “açmaq”, аç “mər- h əmət”, аc- “acmaq”, аy- “demək”, аl “hiylə”, аl “qırmızı”, аl- “götürmək”, аn “ağıl”, аr- “aldatmaq”, аr- “yormaq”, аq- “axmaq”, аq- “ağ rəng”, аq- “dəyişmək”, аq- “qalxmaq”, аş “qida”, аt “ad”, аt- “atmaq”, аz “xalq”, аn “ov”, аl “yalan”, ir- “hiss etmək”, iç- “daxili”, iq “xəs- t əlik”, il “dövlət”, il- “asmaq”, it- “etmək”, it- “itələmək”, оy “fikir”, оq “ox”, оl “o”, оn- “əymək”, öq “ana”, öq “fikir”, öt- “keçm ək”, öt- “od qalamaq”, öt- “oxumaq”, 172 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI ud “in ək”, ud- “izləmək”, um- “ümid etmək”, ut- “udmaq”, ur- “vurmaq”, uz “usta”, uz- “mah nı oxumaq”, ün- “çıxmaq, qalxmaq”, ün “səs”, üz- “üzmək, kəsmək”, ıd- “göndərmək” (ПДП, 353-441) və s. Faktlardan gö- rünür ki, q ədim türk dövründə VC (sait+samit) quru- luşunda olan köklərin sayı o qədər də çox deyil. Bu kök- l ərin əksər hissəsi müasir türk dillərində işlənməkdədir. Bel ə quruluşlu köklər qədim türk dövrünün fonomor- foloji izl ərini əks etdirir. Onlardan biri də müasir Azər- baycan dilind ə arxaikləşən ir- “çatmaq, yetmək” feilidir: V əslünə irənlərə təşrif nə hacətdür, Eşq əhli müəyyəndür, tərif nə hacətdür (QB, 280). Fikrimizc ə, l~r sonor əvəzlənməsi qanunauyğunluğu- na gör ə türk dillərində işlənən ilet- // ilət- “çatdırmaq” fei- linin kökü olan il- il ə ir- feillərinin mənşəyi eynidir. Müasir türk dill ərində VC (sait+samit) quruluşlu kök- l ərin fərqli fonovariantları var. Məsələn, tat. iş, tof. еş, Alt. eş, s.uyğ. ıs, Azərb. iş “iş”. A.fon Qaben qədim türkcədə oyun, oyna- sözl ərinin kökü olan *oy- formasının müstəqil morfem kimi işləndiyini göstərir (86, 289). N.A.Baskakov VC heca tipini ən qədim türk söz köklərindən biri kimi sə- ciyy ələndirir. Onun fikrincə, (C)VC kök tipinin mənşəyi söz anlautunda w, y, h protetik s əsləri ilə sıx bağlı olan iki əsas nəzəriyyəyə əsaslanır: birinci çox geniş yayılan nəzə- riyy əyə görə, bu tipli köklər sonradan yaranmadır, onların əvvəlindəki samitlər protetikdir. İkinci nəzəriyyə tərəfdar- larının fikrincə, VC heca tipi ilkin söz kökü forması kimi q əbul edilməlidir (113, 164). 173 BABA MƏHƏRRƏMLİ Sait+samit tipli kökl ərin bir qisminin etimoloji ba- xımdan törəmə olmasını türk dillərinin paralel faktlarını müqayis ə etməklə müəyyənləşdirmək olar. Məsələn: türk. yıl, Azərb. il “il”, türk. yüz, Azərb. üz “sifət”. Müasir türk dill ərində VC (sait+samit) quruluşlu kök sözlərin miqdarı f ərqlidir. A.T.Kaydarov qazax dilində 158 VC (sait+samit) tipli kök m orfemin işləndiyini qeyd edir. O yazır: “Müasir dövrd ə V, CV, VC formalı köklərin azlığına baxmayaraq, onlar ilkin söz strukturları kimi türk dillərinin ən qədim inkişaf mərhələsini əks etdirir” (171, 181). B.O.Oruzba- yeva qırğız dilində 172 VC (sait+samit) tipli kök morfemin işləndiyini bildirir (231, 78). Türk dill ərində daşlaşan VC quruluşlu kök morfem- l ərin bir çoxu digər sözlərin tərkibində qalmışdır. Məsələn, arıq sifətinin kökü ar- “yorulmaq, zəifləmək” feilidir. Hə- min kök qumuq dilind əki arımaq, başqırd dilindəki aruı, tatar dilind əki aru-, noqay dilindəki aruv- “yorulmaq, zəif- l əmək” sözlərində mühafizə edilmişdir (188, 85). Müasir tuva dilind ə isə arıq sözünün kökü olan ar- (“arıqlamaq”) feili müst əqilliyini qorumuşdur (ЭСТув., I, 124). Yapon dilind əki arava “arıqlamaq” (129, 181) derivatı da kök morfemin ar- feili oldu ğunu təsdiqləyir. Qeyd edək ki, Ural-Altay dill ərindəki analoji leksik paralellər türk dil- l ərinin söz köklərinin bərpasında mühüm önəm daşıyır. Müqayis ə üçün göstərək ki, qədim yəhudi dilində də `ur “yorulmaq” kö kü işlənmişdir (193, 181). XIV əsrdə türk dillərində aşağıdakı VC biçimli köklər işlənmişdir: öq “fikir, yaddaş, ağıl”, uk- “başa düşmək” (ИССТЯ, 84), ıd- “göndərmək” (ИССТЯ, 97), ün “səs” (ИССТЯ, 84), ay- “demək” (ИССТЯ, 77) və s. 174 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|