Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI la”, tarra “taxıl” (277, II, 345-347), qədim uyğur dilində taraγ “toxum” (ЭСТЯ, III, 158) mənalarını ifadə etmişdir. Dem əli, tari- biçimi *tar+i formasında kök+şəkilçi birikm əsinə uğramışdır. E.V.Sevortyan *tar kök morfemini “ əkin yeri, tarla” anlamında bərpa edir (ЭСТЯ, III, 158). A.R əhimov M.Kaşğarinın “Divanı”nda işlənən tarıq “əkin, bitki, buğda” və müasir Azərbaycan dilində işlənən darı sö- zünün d ə *tar kök morfemindən yarandığını göstərir (65, 67). B.A. Əhmədov türk dillərindəki tarlaq “əkin sahəsi”, tartın “məhsul” sözləri ilə tarla sözünün qohum olduğunu qeyd edir (ADQEL, 266). Dem əli, darı // tarı sözü də mor- fonoloji inkişaf nəticəsində sonuncu samitini itirən sözlər- d ən biridir. Yəni darı sözünün ilkin forması tarığ olmuş, sonradan tarı // darı şəklinə keçmişdir. Qədim qaynaqlarda darı sözünün daha çox tarı variantında işlənməsi də sübut edir ki, h əmin sözün kar anlautu daha qədimdir. Göründüyü kimi, bütün derivatlarda sabit t ərəf, də- yişməz komponent tar hissəsidir. Ümumiyyətlə, bu üsulla, y əni analoji derivatları müqayisə etməklə ilkin kök morfe- mi v ə ya söz yuvasını müəyyənləşdirmək mümkündür. Bu metodda semantik meyar da n əzərə alınmalıdır. Qədim türk ya zılı mənbələrində tarı- “əkin əkmək”, tarığçı “kənd t əsərrüfatı işçisi”, tarığ “əkin sahəsi, taxıl, darı, toxum, m ənşə, soy” mənalarındadır (64, IV, 440). XIV əsrdə türk dill ərində taramak- “taxıl səpmək”, tarlağ “əkin sahəsi” anlam larını ifadə etmişdir (ИССТЯ, 85). M.Kaşğarinın lü- ğətində tarıt- sözü “əkinçilik etmək” mənasında verilmiş- dir (DLTT, IV, 579). Tarla sözünün m ənşəyini digər köklərlə də bağlayan- lar olmuşdur. Məsələn, Ş.Sami tarla sözünün kökünü tara- 197 BABA MƏHƏRRƏMLİ mak- “daramaq, t əmizləmək” feili ilə əlaqələndirir (KT, 1168). Ancaq bu f ərziyyə digər analoji derivatların təh- lilind ə özünü doğrultmur. N.Budayev yapon dilindəki tane “ta xıl, dən” sözü ilə türk dillərindəki tarı “darı” sözünü qar- şılaşdırır (129, 185). Yapon mifologiyasında Ta-no Kami “tarla Al lahı”dır (МНМ, 493). Müqayisə edək: qəd.yap. ta “tarla” (262, 20, 71), kor. tta “torpaq”, kom. tı “tarla” (106, 125), Sib.tat. tara, tuv. tara “çör ək, taxıl”, tof. dara “taxıl əkini”, ev. tari “əkmək”, rus.dial. tara “darı” (ЭСРДС, 533), kalm. taran “taxıl” (СНГТ, 544), mon.-xal. taria, ev. taria “çör ək, taxıl” (СНГТ, 544), qəd.mon. tariyan “çörək” (КП, 157), mon.-xal. tarix “əkmək” (ИССТЯ, 85). Tarla sözünün q ədim forması tarlaγ- dır (ЭСТЯ, II, 158). Dünya dill ərində analoji faktlara nəzər salaq: kom. turun “ot, quru ot, saman”, protoperm. tarna, fin. taarna // tarna, est. tarn “ot, sa man, quru ot” (КЭСКЯ, 287), sansk. dorn “ot”, mon. tari “toxum əkmək” (MTS, II, 1205), taria “toxum, çör ək, taxıl, məhsul” (MTS, II, 1205), tarialan “tarla, əkinçilik” (MРС, 392), kalm. tarān “toxum, çörək” (ЭСТЯ, III, 159), soy. tarı “taxıl, dən səpmək”, tarığ “məh- sul”, taryaa “ əkin”, bury. taryan “çörək, taxıl” (241, 106), xak. taarığ “əkin, əkin-biçin”, taarığçı “əkinçi” (XРС, 567), sol., daq. tarran “şumlamaq”, tarqan “əkin yeri, şum”, qəd.mon. tariya “əkmək” (MTS, II, 1206), ər. drr, sam. trr “s əpmək, tökülmək” (193, 152). XI-XIV əsrlərə aid türkmən yazılı abidələrində tarıq sö zü “darı” anlamını bildirmişdir. Z.Muxamedova qeyd edir ki, tarıq sözü “darı” anlamında ancaq oğuz türklərinin dilind ə işlənir, digər türklərin dilində isə “arpa” anlamını ifad ə edir (222, 162). Bu kökün ən qədim morfemlərdən 198 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI olma sını Misir mifologiyasında Taru teoniminin “əkin-bi- çin Al lahı” anlamında işlənməsi faktı da sübut edir. Qədim Mi sir heroqlif yazılarında tar // taar “əkinçi, kəndli” anla- mındadır (EHie.D, 867). Slavyan mifologiyasında Taru // Tara “me şə ilahəsi”dir. Qədim slavyanlar həmin ilahənin şərəfinə torpağın oyandığı dövrdə – mart ayının sonlarında bayram keçirirdil ər. Vaxtilə Sakit Okeandan Atlantik Oke- anına qədər olan geniş ərazidə As Tarı teonimi “Yer ilahə- si” m ənasında işlənmişdir. Slavyan mifologiyasında Tara “şumlanmış yer” anlayışını ifadə edir. Rus kazaklarının dilind ə isə tarançı sözü “pay torpağı” mənasındadır (300). Dem əli, *tar ən qədim kök sözlərdən biridir, çünki mifo- loji m ənbələr dilin ən arxaik leksik layını inikas etdirir. B.M.Yunus əliyev bu kök morfemi türk-monqol ümumlek- sika sına aid edir (295, 147). Faktlar göst ərir ki, qədim türk dillərində *tar- “ək- m ək”-*tar “əkin yeri” sinkretik kökü olmuşdur. Hind-Av- ropa dill ərində də bu kökün paraleli var: litv. ar “şumla- maq” (118, 231). H əmin leksik paraleldə anlautda t reduk- siya sını fərz etsək, tar- və ar- “əkmək, şumlamaq” köklə- rinin morfonoloji v ə fonosemantik uyğunluğu onların ho- mogenliyini t əsdiq edir. Ehtimal ki, aratlamak, arat etmək sözl əri də bu kök yuvasındandır. Müqayisə edək: hind.- Avr. *aru “tarla”, lat. aruum “tarla” (139, II, 477), ar “ ək- m ək”, qot. arjan “əkmək”, ta “səpmək” (195, 65, 83), drav. da:u “yer əkmək, yer sürmək” (157, 110). Bütün bu analoji paralell ərdə d // t anlautu və səs reduksiyası müşahidə edi- lir. A.fon Qaben q ədim türk dilində tarığ // tarağ sözünün “ əkin”, tarığlağ sözünün isə “tarla” anlamında işləndiyini qeyd edir (86 , 297). Əgər bu qədim kök türk dilləri üçün 199 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|