Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Ç.Qaraşarlı yazır ki, hindavropaşünaslar bəzən bir çox dil ail ələrinin qədim qohumluğundan qaynaqlanan nostratik elementl əri yanlış olaraq, hind-Avropa dillərinin qohumlu- ğunu sübut edən leksemlər kimi qəbul etmişlər. Onun fikrinc ə, vak, văk, wak (“danışmaq, çağırmaq, söz, səs”) və q ədim türk dilindəki ok (“səs”), okı (“çağırmaq”) ümumi nostratik kökd ən qaynaqlanan sözlər olub, Avrasiya xalq- larının daha qədim qohumluğunu – ayrı-ayrı dil ailələrinin qohum luğunu əks etdirir (43, 15). Müqayisə edək: urar. kuqu “yaz maq” (АСУЯ, 168), qəd.mon. uqa “başa düş- m ək” (КП, 158), sansk. uuh “başa düşmək”, ev. xupku “ba- şa düşmək, oxumaq”, mon. uxa “başa düşmək” (ЭСТув.Я, I, 34). XII əsrə aid Ə.Yuknəkinin “Atəbətül həqayiq” əsə- rind ə ukuş sözü “ağıl, anlayış” mənasındadır: ukuş huş yiti- tip sözümni anqa “Ağıl və diqqətini toplayıb sözümü anla- mağa çalış” (AH, 42). Müasir başqırd dilində işlənən üqə- “fikirl əşmək” sözünün mənşəyi bu köklə bağlıdır. *Or “yer”: Türk dill ərində qədim söz yuvalarından biri d ə or “yer” köküdür. Müasir türk dillərində bir çox sa- d ə hesab edilən sözlərin tərkibində bu qədim kök morfemin izl ərini görmək mümkündür. Monqol dilinin daqur l əhcəsində həmin söz həm or for masını, həm də ilkin “yer” anlamını mühafizə edə bil- mişdir (235, 89). Türkologiyada ilk dəfə ar // or “yer” kökünd ən A.Vamberi bəhs etmişdir. O, türk dillərindəki ara, orta, aral “göl” sözl ərinin bu kökdən təşəkkül tapdığı- nı göstərmişdir (EWTTS, 17). Ancaq aral “göl” sözünün m ənşəyi *ar “su” kökü ilə bağlıdır. Az ərbaycan dilçiliyində F.Ağasıoğlunun (5, 229-232) v ə B.Xəlilovun (32, 54) etimoloji araşdırmalarında proto ar 203 BABA MƏHƏRRƏMLİ // ur “yer” morfeminin tarixi inkişafından bəhs edilmişdir. F.Ağasıoğlu ar morfeminin allomorflarının üç semantika üzr ə inkişaf etdiyini göstərir: hərəkət-ayrılma, insan, tanrı, yer-m əkan. O, bu kökdən intişar edən yer-məkan anlamlı kökl ərə aşağıdakı derivatları aid edir: orta, ara, arxa, or- man, arx, arıx, arpa, Ağrı // Arğı dağı (5, 229-232). Fik- rimizc ə, arx sözü *ar “su” kök morfemi ilə əlaqədardır. Müasir Az ərbaycan dilində işlənən aran, ard, ora, sözl əri də bu qədim kökün reliktini qoruyub saxlayır. Türk dill ərinin mənsub olduğu Ural-Altay dillərinə, həm də digər dil ail ələrinə nəzər saldıqda həmin kökün izini onlarla söz- d ə görmək mümkündür. Or kökünün derivatları: qəd.türk. ornak “yer, mahal” (64, 402), yak.dial. orqul “yüks əklik, hündür yer” (DСЯЯ, 188), oruu “yu xarı” (DСЯЯ, 189), soy. oran “ölkə” (VEEWT, 365), krım. orın “yer, mənzil” (Kыр.РС, 159), Sib.tat.dial. oro “çu xur” (СДСТ, 161), yak. oroy “zirvə”, (ЭСТЯ, I, 473-474), xak., saq.dial. ora “kartof saxlamaq üçün qazılmış çuxur, quyu” (VEEWT, 364). Orta əsrlərə aid cağatay lüğəti “Abuşka”da orun // orn sözü “yer” anlamında verilmişdir (Abus., 23). Qeyri-türk dill ərində derivatları: kor. orom // oram “dağ” (ОСНЯ, I, IX), qəd.mon. oran “yer” (КП, 154), manc. oron “boş yer” (Maн.РС, 132), manc. oron “boş yer” (Maн.РС, 132). XII əsrə aid Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsərində orun sözü “yer, məskən” anlamındadır (ƏY, 124): Yaş ornığa kanın töküp yüzni boyar, Ham dın aytıp şeytan ləin kaçar, dostlar (ƏY, 46). 204 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Əski türk yazılı abidələrində orun “yer, məskən, mə- h əllə, taxt” mənalarında işlənmişdir: orun nağ “yer, taxt”, yığışlığ orun “qurbangah”, orun töşək “yataq yeri”, yer orun “ölk ə, diyar”, kara orun “qara yer, qəbir, məzar” (QTAS, 79). Çağdaş xakas və çuvaş dillərində or- feili “qazmaq” anla mındadır. Həmin fakt da or // ur kökünün sinkretikliyini göst ərir. Qədim türk dilində oruk “yol” sözü işlənmişdir (86, 289). Müqayisə edək: mon. oru- “bir yerə getm ək” (MTS, II, 968). Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası üçün səciyyəvi olan orman “meşə” sözünün kökü də or // ur “yer” kök morfemi il ə bağlıdır. G.J.Ramstedt orman sözünün or // ur “dağ, təpə” kökündən yarandığını ehtimal edir (ЭСТЯ, I, 473). A.T.Kaydarov da orman, orın sözlərinin *or kökün- d ən təşəkkül tapdığını qeyd edir, lakin ilkin mənanın nə ol- du ğunu göstərmir (171, 256). Türk dillərində orman sözü aşağıdakı mənalardadır: çuv. “kənd, tala, meşədə ağacsız yer”, qu m., tat., qaz., noq. “meşə” (ЭСТЯ, I, 473). Türk dil- l ərində olduğu kimi, monqol dillərində də oron “yer” məna- sındadır. S.Y.Malov uyğur dilinin Hami ləhcəsində orna- feilinin “yerini d əyişmək” mənalarında işləndiyini qeyd edir (199, 172). Dünya dill ərində bu söz yuvasından yaranmış ar // or // ur kökünü özünd ə ehtiva edən “yer-məkan” an- lamlı, tarixi baxımdan düzəltmə sözlər kifayət qədərdir. Bu kök yuva sından ur // ar // er // ər // ir allomorflarının şaxə- l ənməsi nəticəsində yeni semantikalı sözlər yaranmışdır Ar allomorfu: Bu allomorf öz müst əqilliyini bəzi dillər- d ə mühafizə edə bilmişdir: mon. ar “arxa tərəf, arxa” (MРС, 40), kalm. ar “arxa t ərəf, şimal tərəf, şimal” (Kaл.РС, 46). H əmin kökün türk dillərində derivatları aşağıdakılar- 205 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|