Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ dır: Alt. arka “dağ döşü, yamacı”, ur. aran “at saxlanan yer, ağıl” (УС, 35), yak. ara “yol” (СЯЯ, I, 126), yak.dial. araan “ala çıq olan yer” (DСЯЯ, 48), arqı “yuxarı” (DСЯЯ, 50), tuv. arqa “dağ meşəsi” (ЭСТув.Я, I,130), Alt.dial. araqa “sıra dağlar”, arqa “çıxış yeri”, arqa “dağ, təpə, dağın arxası, arxa t ərəf”, arqaa “şimal”, arka “sıra dağ” (111, 103, 142). Qeyri-türk dill ərində derivatları: fin. aro “çöl” (ФРС, 39), mac. arra “ora” (ВРС, 46), bud. ara “keçid, məsafə” (Буд.РС, 20), kürd. aran “çəmənlik, otlaq” (Кур.РС, 48), ər. arīn “meşə” (13, 255), lak. arşi “yer” (СССДЯ, 71), ər. ărāb-ā “çöl” (193, 212), оset. arӕn “sərhəd” (ОРС, 41), bury. ara “arxa t ərəf”, “şimal” (КП, 154), sansk. arana “uzaq”, ardha “t ərəf, vilayət, yer” (СРС, 71), inq. are “düz, çöl”, çeç. ārē “yer, tarla, düz, çöl” (Чеч.РС, 41), xet. aras “meşə” (CCМСИЯ, 138), kor. are “aşağı” (238, 66). Türk dill ərindəki arqa “dağ silsiləsi, dağ aşırımı” sözü vaxan dilind ə də eyni mənada işlənir. İ.M.Steblin-Ka- menski s əhvən bu sözün kökünü İran dillərinə bağlayır (ЭСВЯ, 86). Halbuki həmin sözün kökü nostratik mənşə- lidir. Müqayis ə edək: amer. arqa // arya “dağ” (AED, 12), uyğ. aruğ “meşə”, soy. aruğ “dağ meşəsi” (VEEWT, 25). Müasir Az ərbaycan dilində işlənən arxa sözü eyni mə- nada q ədim assur dilində də arka variantında olmuşdur (AD, I, 271). Dün yanın ekzotik dillərindən olan bask dilində aran “vadi” anla mındadır (EDB, 100). Daqur dilində ar “ara”, arka // arxa sözünün variantı kimi işlənir (EDAL, 311). Müqayis ə üçün qeyd edək ki, protokelt dilində *aro sözü “ əkilmiş, şumlanmış yer, torpaq” mənasını ifadə etmişdir (EDPC, 42). Qazax dilind ə aran “çəpər, alçaq divar”, türk dilind ə aran “mal-qara saxlanan həyət” mənasındadır. 206 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI V.V.Radlovun qeydin ə görə, qədim türk dillərində aran sö- zü “ç əmən, qışlaq” mənalarında işlənmişdir (OСТН, I, 143). *Ur allomorfu: başq. urın “yer” (БРС, 580), uram “küç ə” (БРС, 578), yak. uraha “yay iqamətgahı, mənzili” (276, 64, 61). A.Vamberi ur kökünün q ədim cağatay dilin- d ə “hündürlük, yüksəklik” anlamında işləndiyini qeyd edir (EWTTS, 57). Qeyri-türk dill ərində də ur allomorfunun derivatları var: man. ur-ala “dağ zirvəsi”, mon. ur “quyu” (VEEWT, 364), fin. ura “iz, yol” (ФРС, 681), mol. urme “iz” (ГРМС, 198). Az ərbaycan dilinin Dərbənd dialektində urşu sözü “bünövr ə, özül” (ADDL, 519), Mehri şivəsində urım sözü “me şə” (ADDL, 516) mənasındadıır. Türk toponimlərində ur “möhk əmləndirilmiş qaya, yer, qala səddi, səngər, yar- ğan, sıldırım” anlamlarındadır. Q.Qeybullayevin məlumatı- na gör ə, Qazaxıstanda Urnak şəhərinin adı da bu köklə bağ- lıdır (45, 92). Beləliklə, toponimik materiallar bir daha təs- diq edir ki, or // ur kökü q ədim və müasir türk dillərində onomastik vahidl ərdə “yer, məkan” anlamında qorunmuş- dur. Əksər müasir sözlərin tərkibində isə həmin kök ase- mantikl əşmişdir. Lebedin tatarlarının dilində urna- feili “yer tutmaq, yerind ə olmaq” mənasınıı ifadə edir (114, 217). Ör allomorfu: *Or kökünün allomorfu olan ör türk dil- l ərində “yuxarı, yoxuş, yüksəklik, sərhəd” mənalarındadır (ЭСТЯ, I, 542). Həmin allomorfun derivatları aşağıdakı- lardır: Azərb. örüş, qəd.türk. örü “yuxarı” (ПДП, 407), Alt.dial. örö “yüks əklik, yuxarı”, örökö “həyət”, örqöö “sa- ray” (111, 103, 142). Müst əqil kök kimi işləndiyi dillər: kom. ör “dağ” (КЭСКЯ, 153). Türkmən klassik ədəbi nümunələ- rind ə öre sözü “meydan” mənasını ifadə edir (TKES, 286). 207 BABA MƏHƏRRƏMLİ Lebedin tatarlarının dilində (Altay dilinin şimal dialekti) örqö “m əbəd, saray, qala” anlamlarındadır (114, 181). *Ür allom orfu: başq. ür “yoxuş”, üreş “otlaq” (БРС, 589). *İr allomorfu: mon. ira, uyğ. ir “şimal” (VEEWT, 364). “Q ədim türk lüğəti”ndə ir “dağın günəş düşən, günəş- li t ərəfi, hissəsi” mənasında verilmişdir (ДТС, 211). Orxon abid ələrində yir // ir // ır “şimal, quzey” anlamındadır (93, 245, 259). Bu paralellik d ə bir daha sübut edir ki, yer sözü il ə or // ur // ir köklərinin etimoloji cəhətdən yaxınlığı var. N.M əmmədov yazır ki, ir termini qədim türk sözü olmaqla “yüks əklik, dərə-təpə, çay döngəsi” mənaları kəsb edir. İr termini Qarair (Goran boy), İrkar təpəsi (Kəlbəcər rayonu), İrdağ (Astara rayonu), İrkör dağı (Xocavənd rayonu) və dig ər toponimlərdə iştirak edir (54, 157). *Er allomorfu: protokelt. ērra “geri” (EDPC, 118). Orta Asiyada Erqın hidronimi var. E.Murzayev erqın sözü- nü “çöl, düz” anla mında izah edir (СНГТ, 201). Analoji leksik paralell ər göstərir ki, proto *or “yer” kökü nün işlənmə coğrafiyası çox genişdir və həmin qədim kök qeyri-Altay dill ərində də yayılmışdır. Bütün bu sada- ladığımız dil faktları bir daha sübut edir ki, proto or // ur “yer” morfemi q ədim türk dillərində əsas söz yuvalarından biri olmuşdur. Tarixən onun allomorfları çoxşaxəli fono- morfoloji t əkamül prosesinə məruz qalmış, ar // or // ur // ür // er // ir // ör fonovariant larında yeni mənalar qazanmış v ə ya digər sözlərin tərkibində asemantikləşmişdir. Ural- Altay dill ərinin zəngin materialları təsdiq edir ki, həmin kö- kün tarixi çox q ədimlərə gedib çıxır. Bel əliklə, qədim türk dilində müxtəlif yuvalardan tə- 208 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|