Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI şəkkül tapan sözlərin morfonoloji və ya fonosemantik in- kişafı yeni derivatların yaranmasına səbəb olmuşdur. İlkin söz yuvalarının müəyyənləşdirilməsi türk dillərinin etimo- logiyası üçün yeni faktların aşkar edilməsinə kömək edir. Sö z yuvası metoduna əsaslanaraq analoji derivatların müqayis əyə cəlb olunması yolu ilə də etimoloji baxımdan düz ətmə sözlərin arxetipini bərpa etmək mümkündür. Eyni zamanda söz yuva sı metodu ilə türk dillərində ölü söz kök- l ərini də aşkara çıxarmaq olur. 209 BABA MƏHƏRRƏMLİ NƏTİCƏ Türk dill ərinin kök sözlərinin ilkin strukturu V, CVC, CV, VC formalarındadır, yəni təkhecalılıq modelinə əsaslanır. İlkin söz köklərinin yaranmasında səs təqlidi ami- linin xüsusi ön əmi vardır, çünki ilkin sözlərin bir çoxu m əhz səs təqlidinin nəticəsi kimi formalaşmışdır. Bu faktı dilin fonosemantik mahiyy əti də sübut edir. Protodildə sözl ər deyil, məhz səslər hazır formada olmuşdur. Səs simvoli kası da ilkin söz modellərinin yaranmasında əsas amill ərdən biridir. Yəni ilkin səslərlə onların ifadə etdikl əri məna arasında bağlılıq vardır. Türk dill ərinin kök sözlərini mənşə baxımından iki qrupa bölm ək olar: nostratik köklər və xalis türk mənşəli kökl ər. Nostratik köklər tipoloji cəhətdən fərqli dillərdə mü şahidə edilən ortaq söz kökləridir. Xalis türk mənşəli sözl ər isə yalnız türk dillərinin yazılı qaynaqlarında və mü- asir m ərhələsində mühafizə edilən ortaq köklərdir. Türk söz kökl əri dilin amorfluq mərhələsindən iltisaqi quruluşa doğru inkişaf mərhələsində fonosemantik diver- gensiyalara, morfoloji v ə morfonoloji dəyişmələrə məruz qalmışdır. Bu inkişaf mərhələsində bəzi söz kökləri müs- t əqilliyini qorumuş, digərləri isə asemantikləşmişdir. Türk dill ərinə aid qədim kök morfemlərin əsas sə- ciyy əvi xüsusiyyətləri onların sinkretikliyi və çoxvariantlı- lığıdır. Kök sözlərdə çoxvariantlılıq qədim dialekt fərqlə- rinin t əzahürüdür. Araşdırma göstərir ki, bir türk dilində arxaikləşən, daşlaşan, ölü kökə çevrilən söz digər bir türk dilində və ya 210 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI dialektind ə öz müstəqilliyini mühafizə etmişdir. Yəni bir türk dili üçün sinxronik baxımdan sadə hesab edilən hər hansı bir söz digər bir türk dili üçün düzəltmədir. Türk söz kökl ərinin formalaşması bir neçə mərhələdən keçmişdir. İlkin təkhecalı söz kökləri bəzən bir neçə dəfə fuzial laşmaya məruz qalmışdır. Bu prosesin öyrənilməsi üçün ölü dill ərdəki faktların, xüsusilə şumer dilindəki sözl ərin müqayisəyə cəlb olunması xüsusi önəm daşıyır. Söz kökl ərindəki variantlılıq sonradan yeni köklərin ya ranması, təşəkkülü üçün əsas qaynaq olmuşdur. Söz kökl ərində yeni allomorfların yaranması söz yaradıcılığı il ə nəticələnmişdir. Qədim türk söz köklərində bir çox halda fonetik f ərqlənmələr, variativlik məna fərqlənmələ- rin ə gətirib çıxarmışdır. Müasir türkologiyada kombinator s əciyyəli hesab edi- l ən fonetik hadisələr (səsdüşümü, metateza, səsartımı, səs əvəzlənmələri) qədim dövrlərdə derivatoloji funksiya daşı- mış, söz yaradıcılığına xidmət etmişdir. Həmçinin ilkin uzanma, s inkretiklik, fuziallaşma-asemantikləşmə ilkin söz yara dıcılığı üsullarındandır. Kök morfeml ərin tədqiqi ilkin söz yaradıcılığı pro- sesl ərinin öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Q ədim dövrdə kök sözlərdə derivatoloji proses kimi fo- nolo ji üsul dominantlıq təşkil etmişdir. Şəkilçiləşməyə qə- d ər olan mərhələdə yeni söz köklərinin yaranmasında məhz fonoloji vasit ələr aparıcı rol oynamışdır. Araşdırma sübut edir ki, türk dillərindəki söz kök- l ərinin kompleks etimoloji təhlilini aparmaq üçün türk dil- l ərinin faktları və qaynaqları kifayət etmir. Qohum olmayan dill ərdəki analoji dil faktlarından da bəhrələnmək lazımdır. 211 BABA MƏHƏRRƏMLİ İlkin söz köklərinin yeni-yeni yarandığı dövrlərdə po- lisintetiklik, omonimlik, sinkretiklik, çoxfunks iyalılıq daha s əciyyəvidir. Kök morfemlərdə semantik inkişaf, əsasən, konkretlikd ən mücərrədliyə doğru getmişdir, çünki mücər- r əd anlayışlar insan təfəkküründə sonradan yaranmışdır. 212 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT Az ərbaycan dilində: 1. Adilov M. Az ərbaycan dilində təqlidi sözlər. Bakı: ADU n əşriyyatı, 1979, 95 s. 2. Adilov M., Verdiyeva Z., Ağayeva F. İzahlı dilçilik terminl əri. Bakı: “Maarif”, 1989, 364 s. 3. Ağasıoğlu F. Prototürk dialektləri larinqal nəzəriyyə işığında // Azər xalqı. II nəşr. Bakı: “Çıraq”, 2005, s. 213 -216. 4. Ağasıoğlu F. Al köklü sözlər // Azər xalqı. II nəşr. Bakı: “Çıraq”, 2005, s. 221-228. 5. Ağasıoğlu F. Ar köklü sözlər // Azər xalqı. II nəşr. Bakı: “Çıraq”, 2005, s. 229-232. 6. Ağasıoğlu F. Qu köklü sözlər // Azər xalqı. II nəşr. Bakı: “Çıraq”, 2005, s. 233-236. 7. Ağasıoğlu F. Etrusk-türk bağı. Bakı: “Qismət”, 2011, 180 s. 8. Axundov A. Az ərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: “Maarif”, 1984, 392 s. 9. Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı: “Maarif”, 1988, 267 s. 10. Axundov A. Az ərbaycan dilinin tarixi-etimoloji lüğətinə dair materiallar // Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. I cild. Bakı: “Gənclik”, 2003, s. 424-480. 11. Aslanov V. Daxili b ərpa üsulu və Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki fonomorfoloji və leksik-semantik mən- z ərəsinin öyrənilməsi // Azərbaycan filologiyası məsə- l ələri. II buraxılış. Bakı: “Elm”, 1984, s. 38-44. 213 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|