Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ Az ərbaycan dilinin Qərbi Azərbaycan şivələrində iş- l ənən ılğa- “sürətlə getmək” kökü də *yıl- morfemini mü- hafiz ə etmişdir. Azərbaycan dilinin Borçalı şivəsində ilğı- max- “gözd ən itmək” sözü var (ADDL, 232). Ehtimal ki, bu sözl ərdə anlautda y samiti reduksiyaya uğramışdır. Mü- qayis ə edək: qəd.çin. yı- “köçmək” (EDOC, 566), drav. ya- “getm ək” (157, 137). Bütün bu analoji faktlar *yıl- söz yuva sının qədimliyini sübut edir. *Ok “tayfa, n əsil, ana, toxum”. Bu kök morfem tari- x ən ok // ög formalarında fonosemantik şaxələnməyə m əruz qalmışdır. Türk dillərində ak sözü “toxum” m ənasındadır (ЭСЧЯ, 15). Oğul, oğlan, oğuş, oğlaq, doğ-, tox(um) sözl ərinin etimoloji əsasında *ok kök morfemi da- ya nır. Qədim türk dialektlərində ok // oq // uq // oğ “oğul, tay fa” (ДТД, 74), öq “ana” (ДТД, 153) anlamlarını ifadə etmişdir. Fikrimizcə, öq // ok “ana” və oğ // ok “tayfa, n əsil” və ak // ok “toxum” sözləri eyni kökün allomorflarıdır. Yenisey yazılarında oquş sözü “tayfa üzvü, h əmqəbilə, həmtayfa” semantikasını ifadə etmişdir (116, 63) Oğlan, oğlaq, oğla, oğlıt-, oğul, öke, ögey, ögsüz sözl ərinin etimoloji əsasında duran *ok- kök morfemi digər sözl ərin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Ehtimal ki, *ög “ana” sözü il ə *oğ- “doğmaq, törəmək, tayfa, nəsil” sözləri g // ğ refleksi ilə eyni söz yuvasından törəmişdir. Qədim türkc ədə ok “ana” - ok “doğmaq” korrelyativ kökü mövcud olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, A.Məmmədov şumer dilin- d əki uqu // uqun “ata”, “ana” sözü ilə türk dillərindəki *ök “ana” , şumer dilindəki uqu // uq “əhali, xalq” sözü ilə q ədim türk dilindəki uk “tayfa” sözləri arasında genetik bağların olduğunu bildirir (50, 13-14). Qeyd edək ki, Altay 194 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI dilinin tatar-çalkan dialektind ə uk “tayfa, nəsil, əcdad, ail ə” sözü müstəqil morfem kimi işlənməkdədir (114, 216). Türkoloji ədəbiyyatlarda doğ- sözü ilə *oğ- sözünün eyni- m ənşəliliyi haqqında ehtimallar mövcuddur. Z.Eyyuboğ- lunun göst ərdiyinə görə, ok kökü hal-hazırda türk dilinin Ana dolu şivələrində “ata-ana” mənasında işlənməkdədir (TKS, 111). Q ədim qaynaqlarda həmin kökdən yaranmış oğlıt- feili “artırmaq, çoxaltmaq” mənalarındadır (ДТС, 363). Müqayis ə edək: dol. oqo “uşaq” (ДРС, 49), yak. oğo “uşaq”, şum. uqu “övlad”, tox. ok “nəsil, məhsul” (ССМСИЯ, 82), ass. uqu “xalq, ordu” (AD, XX, 203). Analoji derivatlar sübut edir ki, oğ // ok // uk kök yuvasın- dan müasir türk dill ərində yeni -yeni sözlər törəmişdir. *Ku “deşik, yuva, boşluq”. Bu söz yuvasından həm türk dill ərində, həm də digər dillərdə çoxlu sözlər yaran- mışdır. Müqayisə edək: Sib.tat. kuış “boş yer” (СДСТ, 143), şum. qud “yuva” (SL, 23), qəd.çin. kuăn “deşik, çala, oyuq” (EDOC, 338), q əd.kelt. *kuvo “boşluq” (EDPC, 230), q əd.gür. qureli “deşik” (ЭСАЯ, I, 132), ad. que, ub. quə “de- şik, çuxur” (ЭСАЯ, I, 132). Xakas dilinin saqay və kaçin dialektl ərində kuy və kuyak sözləri “mağara” mənasındadır (147, 146). M.R.Fedotov çu vaş dilindəki kulata // kuluta “quyu” sözünün rus dilind əki koloda sözündən alındığını qeyd edir (Фед., I, 305). Türk dilində kof “oyuq, çuxur” sözü işlənməkdədir. Z.Eyyuboğlu bu sözün yunan mənşəli kouphos “boş yer, oyuq” kökündən yarandığını göstərir (TDE, 421). Güman ki, türk dill ərindəki koğ // koğuş sözü də bu kök yuva sından təşəkkül tapmışdır. Deməli, müxtəlif dil- l ərdə *ku yuvasından yeni sözlər törəmişdir. Dialektl ərimizdə işlənən küyül “deşik, koğuş, mağara” 195 BABA MƏHƏRRƏMLİ (ADDL, 171;15 108) sözünd ə də *ku kök morfemi qorun- muşdur. Həmçinin şivələrimizdə kuful “boş” anlamındadır (ADL, I, 290). Faktlara n əzər salaq: Alt., tel., kuy “mağara, iri çala” (VEEWT, 297), kom.-perm. qu “çuxur, çala”, udm. qu “çu xur” (КЭСКЯ, 81), fin. kiides “dərin mağara, kaha” (ЭСРЯ, II, 241), mon. qün “dərinlik” (MРС, 130). Deməli, Ural dill ərində ilkin forma mühafizə olunmuşdur. Fikrimiz- c ə, quyu sözünün *ku “çuxur, deşik” kökü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. G.Klauson orta əsrlərdə xakas türkcəsində kuy sö- zünün “d ərə dibi” anlamında, digər türk dillərində isə “xəl- v ət yer, mağara” mənasında işləndiyini qeyd etmişdir. Eti- moloq h əmin sözlə türk dilində işlənən kuytu “sığınacaq” sö- zünü eyniköklü hesab edir (GC, 674). Faktlardan göründüyü kimi, h əm türk dillərində, həm də digər dillərdə *ku “çuxur, deşik, boşluq” yuvasından müxtəlif sözlər yaranmışdır. *Tar- “ əkmək”: *Tar- “əkmək” kökü XII-XIII əsr- l ərə aid təfsirlərdə qeydə alınmışdır (ЭСЧЯ, 268). Müasir sarı uyğur dilində tarı- // taru- “yeri şumlamaq” sözü işlən- m əkdədir (201, 113). Lobnor dilində həmin feildə r>y səs ke çidi baş vermişdir: tay- “şumlamaq” (ЭСТЯ, III, 158). Tarla “ əkin yeri” (Azərb.) və tarım “kənd təsərrüfatı” (türk.) sözl ərinin paralel mövcudluğu onların kökünün *tar oldu ğunu sübut edir. Qədim türk dilində tari- “əkmək” sözü işlənmişdir (ЭСРДС, 533). Həmçinin əski türk dil- l ərində tarığ “əkin” (QTAL, 49), tarığçı “əkinçi” anla- mındadır (İML, 69). M.Kaşğari tarığ sözünü “buğda” mə- na sında vermişdir: ol manqa tarığ savruşdı “O, mənim üçün taxıl sovurdu” (DLTT, II, 213). Qədim özbək dilində tarı “taxıl”, tarı “səpmək”, tarığ “çörək, taxıl”, tarlağ “tar- 196 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|