Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI VC (sait+samit) tipli kök morfeml ərin qədim variant- larının semantikasında müşahidə edilən ən səciyyəvi cəhət- l ərdən biri onların əksəriyyətinin omonimlik xüsusiyyətinə malik olmasıdır. Bu cəhəti N.A.Baskakov da qeyd edir. O, bu omonimliyin ya ranmasını VC (sait+samit) quruluşlu kök morfeml ərin struktur inkişafı ilə bağlayır: аt- “addım- lamaq”, *at- “tullamaq”, *at “ad” (113, 181). Bu semantik proses əksər türk dilləri üçün səciyyəvidir. Məsələn: s.uyğ. ur “n əfəs, həyat”, ur- “kəsmək”, ur- “aşağı düşmək”, ur “kişi geyimi”, ür “yuxarı, ür- “yuxarı qalxmaq”, oy “səs”, oy “d ərə” (201, 80, 81). Qədim türk dillərində işlənən bu kök morfeml ərin zaman keçdikcə fonetik formaları dəyişik- liy ə məruz qalmışdır. Məsələn: qəd.türk. аb “ov”, Azərb. оv. Bu cür kök morfeml ərin fonetik inkişafında cingiltiləşmə də müşahidə olunur: qəd.türk. *аt “ad”, Azərb. аd, qəd.türk. оt “ot”, Az ərb. оd. Müqayisə üçün qeyd edək ki, türk və monqol dill ərində VC (sait+samit) strukturlu kök morfemlər paralellik t əşkil edir: türk. ur “nəsil”, mon. ür “məhsul”, türk. оr “çuxur”, mon. оr “iz, yer” (MTS, II, 967). Türk dill ərində bir çox daşlaşmış köklərin arxetiplə- rini Altay dill ərindəki analoji faktları müqayisə etməklə b ərpa etmək mümkündür. Məsələn, *al- “dərk etmək”: türk. algılamak- “dərk etmək”, kor. alda “bilmək”, tunq. alagu “oxumaq” (238, 45). Sonor samitl ərin əvəzlənməsi qanunauy ğunluğuna görə *al- “dərk etmək” və an- “xatır- lamaq” feill ərinin mənşəyi eynidir. Türk dillərində bəzən bir söz kökünün daxilind ə daşlaşmış bir neçə leksik şəkilçi mü şahidə olunur. Məsələn, müasir türk dilində quruluşca sad ə hesab edilən ulaş- “çatmaq” feili etimoloji cəhətdən *ul+ a+ş formasında morfoloji inkişaf keçmişdir, -a və ş 181 BABA MƏHƏRRƏMLİ komponentl əri həmin söz kökündə fuziallaşmış şəkilçi fun- ksiya sındadır. Bu ehtimalı Ə.Yəsəvinin XII əsrə aid “Divani-hikm ət” əsərində ula- feilinin “birləşmək, əlavə et- m ək” mənasında müstəqil kök kimi işlənməsi faktı sübut edir (ƏY, 126). Bəzi ikihecalı köklərin etimoloji cəhətdən t əkhecalı VC tipli köklərdən yarandığını digər dillərdəki leksik paralell ər təsdiq edir. Məsələn, axsa- feili k // x ref- leksi il ə *ak- “hərəkət etmək” feilindən təşəkkül tapmışdır. Müqayis ə edək: mon. aγsa- “qalxmaq” (ЭСТЯ, I, 69). Bel əliklə, bu nəticəyə gəlirik ki, türk dilləri üçün VC (sait+samit) heca tipi ən qədim söz formalarından biridir. Çağdaş türk dillərində işlənən bir çox törəmə köklər bu heca strukturundan yaranmışdır, ancaq bu tipli köklərin ha- mısı ilkin deyil. Onların bir qismi etimoloji baxımdan törə- m ədir. Morfonoloji təkamül nəticəsində bəzi VC (sait+sa- mit) quruluşlu morfemlər fuzial köklərə çevrilmişdir. 182 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI IV FƏSİL TÜRK DİLLƏRİNDƏ SÖZ YUVALARI İlkin söz köklərinin bərpa edilməsində söz yuvası metodunun t ətbiqinin mühüm əhəmiyyəti var. Bu metod iki prinsip ə əsaslanır: fonetik və semantik. Dilin qədim mərhə- l əsində bir söz kökünün bir neçə məna daşıması, yəni poli- fun ksionallığı ilkin morfoloji quruluşun səciyyəvi cəhət- l ərindəndir. İndi omonimlik adlandırdığımız hadisə proto- dil ə aid təkhecalı söz köklərinin əsas xüsusiyyələrindən biri olmuşdur. Vaxtilə tərkibcə eyni olan monosillabik sözlər prototürk ça ğında polisintetik funksiya daşımışdır (207, 91). Qeyd ed ək ki, A.Vamberinin müəllifi olduğu türk dill ərinin ilk etimoloji lüğəti söz yuvaları prinsipinə uyğun yazılmışdır. Məsələn, o, uyğ. ali “aşağı”, cağ. alçaq, türk. alt, yak. alın “aşağı” sözlərinin mənşəyində al // il “aşağı” kök morfeminin dayan dığını göstərmişdir (EWTTS, 13). Y əni türkologiyada söz yuvası metodundan ilk dəfə məhz A.Vamberi istifad ə etmişdir. Q ədimə doğru getdikcə türk və qeyri-türk sözlərinin s ərhədini müəyyənləşdirmək də çətinləşir. Dərin etimoloji t əhlillər, söz köklərinin kompleks analizi üçün geniş tipo- loji müqayis ələr aparmaq lazımdır. Tədqiqatlar bir daha sübut edir ki, ölü kökl ərin izləri daha çox türk dillərində uzunömürlülük hüququ qazan mışdır. Ona görə ki, türk dill ərinin morfologiyası uzun müddət ərzində, demək olar ki, d əyişməmişdir və ya yaxud da az dəyişmişdir (32, 8). Dilçilikd ə ilkin söz köklərinin bərpasının bir çox metodları mövcuddur. Bunlardan biri söz yuvası metodudur. Azər- 183 BABA MƏHƏRRƏMLİ baycan dilçiliyind ə V.Aslanov (11, II, 64, 167), F.Ağa- sıoğlunun (4, 221-228; 5, 229-232; 6, 233-236), B.Xəli- lovun (32, 61, 89, 142, 160) t ədqiqatlarında söz yuvası meto dundan geniş istifadə edilmişdir. Türk dillərində ana- loji derivat ları müqayisə etməklə, törəmə sözlərdə semantik v ə fonetik qanunauyğunluqları gözləməklə söz yuvalarını b ərpa etmək mümkündür. Bəzi söz yuvalarına nəzər salaq: *Ta “yüks əklik”: Bu yuvadan törəyən sözlərdən biri tağ // dağ sözüdür. M.Ergin qeyd edir ki, Orxon abidələrində dağ sözü ta formasında işlənmişdir (85, 130). Deməli, dağ sözünün kökü q ədim türk yazılı abidələrində qorunan, kar anlautlu *ta morfemidir, sonuncu ğ komponenti daşlaşmış şəkilçi funksiyasındadır. Tuva etimoloqu B.İ.Tatarintsev dağ sözünü da – q~ta-q t ərkiblərinə ayırır və da- kökünü “yuxarı qalxmaq” anla mında izah edir (ЭСТув.Я, II, 35). Ən qədim türk dill ərindən olan çuvaş dilində bu sözün ilkin CV for- ması mühafizə olunmuşdur: çuv. tu “dağ” (ЭСЧЯ, 254). E.ə. III minilliyin bi rinci yarısına aid şumer dastanlarında Aratta ölk ə adı kimi işlənmişdir. Alimlər müəyyənləşdirmişlər ki, h əmin sözün əsasında ta “dağ” sözü durur (40, 198). Q.Kazımov bu sözün arxetipini N.Andreyevin boreal kon- sep siyasına əsaslanaraq *ta (“düz, çöl, səhra, təpə, dağ, d ərin”) formasında bərpa edir (40, 43). N.Y.Marr çuvaş di- lind əki tura “tanrı, səma” sözü ilə tu “dağ” sözü arasında se- man tik bağlılıq olduğunu göstərir (211, 8). Ə.Tanrıverdi qeyd edir ki, problem ə tarixi-linqvistik yanaşma göstərir ki, ta derivatı qədim türk dilindəki tenqri // taηrı (“göy-səma, Allah”), tağ (“dağ, yerin hündür, dik, yamaclı və zirvəli hiss əsi”), eyni zamanda çin və koreya dillərindəki tanqun 184 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|