Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- *Yıl- “qaçmaq, hərəkət etmək
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Müqayis ə edək: əfq. taaq “yüksəklik”, tib. taq “qaya”, yap. take “dağ”, taka “hündür” (СНГТ, 537), fars. tiq // teq “dağın zirvəsi, ən yüksək nöqtəsi” (СНГТ, 548), çin. tuo “da ğın ətəyi” (БКРС, 459). Göründüyü kimi, bütün bu lek- sik paralell ər “yüksəklik” anlamını bildirir. Sintszyan uy- ğurlarının dilində tağ // dağ sözünün sonu diffuz səslə ifadə edilir: taŋ “dağ” (203, 154-155). Q.E.Kornilov bu sözlərin m ənşəyində nivx dilində işlənən tux- “çıxmaq, qalxmaq”, tav “dağ, təpə” sözlərinin dayandığını qeyd edir (183, 34). Əslində, tux- “qalxmaq” feilinin mövcudluğu ilkin sözlər üçün s əciyyəvi olan sinkretikliyin əlamətidir. Deməli, tağ // dağ sözünün nüvə semantikasında “yüksəklik, ucalıq, qalxmaq, ucalmaq” anla yışları dayanır. Ümumiyy ətlə, təpə, dağ türk mifologiyasında göylərlə bağlıdır. İnsanlar təpələrdə tonqal qalamaqla olan hadisələri göyl ərə xəbər verirdilər. Eləcə də müqəddəs ruhların çoxu göyl ərdən təpələrə, türbələrə enirdi (18, 114-115). Yəni Göy tan rısına sitayiş edən türk əcdadlarımız dağ zirvəsinin, dağ yüks əkliyinin tanrı ilə təmasın ən yaxın məsafəsi olmasına, dağ ruhunun mövcudluğuna inanmışlar. Vaxtilə Tyan-Şan dağlarını hələ hunların vaxtında Tanrı dağları adlandırır- dılar. Çin mənbələrində ci-lien adlanan dağların hun dilində m ənası göy və ya Tanrı demək olduğu anlaşılır (59, 276). *Ta yuvasından törəyən sözlərdən biri də tayqa sözü- dür. Türk dill ərində dağ sözündən başqa, tayqa sözü də “dağ-meşə” semantikasını əks etdirir: tel. tayka “hündür dağ”, tayğa “meşə”, “dağ” (221, 22). M.Fasmer rus dilində işlənən tay “sıx meşə” sözünün monqol mənşəli *taji “me- şə” kökündən yarandığını ehtimal edir. O, rus dilində iş- l ənən tayqa etnoniminin də bu kökdən yarandığını qeyd 191 BABA MƏHƏRRƏMLİ ed ərək, həmin sözü türk mənşəli hesab edir. M.Fasmer bu sö zün Altay, şor, teleut, lebedin tatar, saqay dillərində iş- l ənən taiγa, oyrot dilində işlənən taika sözlərindən alındığını bildirir. Vaxtilə Tayqi etnonimi də olmuşdur (ЭСРЯ, IV, 11). M.Rəsənen də monqol mənşəli iddia edi- l ən tayqa sözü ilə türk dillərindəki tağ // tau sözünün qo- humluğunu göstərir. O, bu sözlərin mənşəyini monqol dill əri ilə bağlayır (ЭСТЯ, IV, 10-11). Şor, saqay dillərində tai γa, oyrot dilində taika sözləri “qayaları olan dağ” mə- nasındadır. Tayqa sözünün tağ // dağ kökü ilə homogen- liyini Yenisey abid ələrində tau formasının “tayqa”, tağ for- ma sının isə “dağ” mənasını bildirməsi də sübut edir (116, 194). V.M.İlliç-Svitıç tunqus dillərindəki *dajγa “meşə, dağ” formasını ilkin hesab edir (161, 48). Halbuki həmin söz sonradan yaran madır. Müqayisə edək: rus.dial. dayqa “ça yın yuxarısında yerləşən dağ” (161, 48). *Ta yuvasında törəyən sözlərdən biri də tuva dilindəki tey “t əpə, zirvə, yüksəklik” sözüdür (Tув.РС, 410). Qədim türk yazılı qaynaqlarında *ta yuvasından törəyən sözlərə rast g əlmək mümkündür. Məsələn, İbn Mühənnanın lüğətin- d ə tayız sözü “təpə” mənasında verilmişdir (İML, 70). Bi- zim fikrimizc ə, həmin söz proto ta “dağ” kökü ilə homogen- dir, y əni tau~tey fonosemantik divergensiyası tarixi inkişaf baxımından mümkündür. Müqayisə edək, tağ~tau ~tey. *Ta yuvasından törəyən sözlərdən biri tula (*tu+la) sözüdür. Türk dill ərində tula “dağ keçidi, bataqlıqda çayırlı yer, ç əmən, yaşıl otluq” mənalarındadır (16, 391). Həmin sözd əki tu kökü də qədim variantın izidir. Müqayisə edək: Alt. tuu “dağ”, tuula- “dağla getmək” (155, 77). *Yıl- “qaçmaq, hərəkət etmək”. Bu yuvadan ilxı // 192 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI yılxı // yılkı // jılkı sözü törəmişdir. Həmin söz qədim türk dialektl ərində yılkı formasında işlənmişdir (ДTД, 47). M.R əsənen türk dillərindəki ılxı // yılxı // yılkı // yılğu // yulku // yilki // yulğu // sulqu “at, at sürüsü” sözünün mən- şəyini yul “il” kökü ilə bağlayır (VEEWT, 201). Ancaq hə- min fikir h əqiqəti əks etdirmir. M.Kaşğari yel- feilini “qaçdı, çapdı” mənasında ver- mişdir (DLT, III, 63). Ə.Yüknəkinin “Atəbətül həqayiq” əsərində yil- feili “qaçmaq” mənasındadır: aya şek yolında yiligli odun “Ey şübhə yolunda qaçan, oyan” (AH, 42). Güman ki, yel v ə yol isimləri də yıl- kökünün “hərəkət” semantika sından yaranmışdır. Türk dillərindəki ilan // yılan // jılan sözünün kökü də *yıl- feilidir. Əski türk qaynaq- larında yıla- // yilə- feili “qaçmaq” anlamını ifadə edir: Yi- girmi bin ər yağı gördümsə, yılamadım (KDQİL, 111). Qə- dim *yıl- “qaçmaq” kökünün yel- fonovariantı XVIII əsrə q ədər Azərbaycan dilinə aid müxtəlif yazılı qaynaqlarda işlənmişdir (12, II, 259). Hazırda türk xalq danışıq dilində h əmin kök sözün fonovariantı olan yel- feili “qaçmaq” mə- na sında işlənməkdədir. Digər çağdaş türk dillərində də mü- əyyən fonoloji fərqlə *yıl- feili öz müstəqilliyini qorumuş- dur: y~ç, y~j, y~s: xak. çıl- “hərəkət etmək, sürünmək”, yak. sııl- “sürünmək”, siel- “sürünmək, iməkləmək, qaç- maq” (92, 181). Müasir türk dilinin dialektl ərində də yıl- “qaçmaq” kökü mühafiz ə edilmişdir (DS, XI, 4272). Bəzi türk dill ərində isə ancaq daşlaşmış formadadır. Məsələn, qaz. jıljı- “hərəkət etmək”, jılıs- “çıxıb getmək, yavaşca ir əli getmək”, jılpos “cəld, zirək adam”, jılğa “kiçik çay” (295, 116). Dem əli, *yıl- kök morfeminin ilk samiti tarixən anlautda y~ç~j~s əvəzlənmələrinə məruz qalmışdır. 193 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|