Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI (“r əhbər, şaman, Allah”), tan-ta (“torpaq, ağac”) sözlərini eyni semantik şaxədə birləşdirir (73, 18). Bir sıra dillərdə də ta // tav // tar // dar // tu morfemi “hündürlük, baş, dağ, zirvə” semantikalarını əks etdirir: q əd.fars. darqa “hündür” (CCМСИЯ, 345), ər. tūr “dağ” (193, 215), dahr “dağ başı” (193, 154), sam. dabr “dağ” (193, 215), kartv. *txam “yüks əklik, zirvə”, gür. taw, çan. ti “baş” (ЭСКЯ, 97, 175), çin. tun “təpə, yüksəklik” (БКРС, 459), oset. tīğ // teğæ “dağ təpəsi, yal, sərhəd, hüdud, çıxıntı”, fars. ti γ // teγ “dağ başı, dağ yüksəkliyi” (ИЭСОЯ, III, 291-292). Q ədim Misir dilində tua sözü “dağ” mənasını ifadə et- mişdir (EHie.D, 872). Həmin sözün praforması *ta-dır, tağ // tav // tau // dağ formaları isə sonradan yaranmışdır, yəni bu kökün CV variantı (samit+sait) daha qədimdir. Türk dil- l ərindəki dağ // tağ // tau // tu “dağ” kökünün arxetipini q ədim Misir dilində işlənən tu “dağ” (EHie.D, 823) sözü il ə də bərpa etmək mümkündür Tarix ən köçəri və yarımköçəri həyat sürən türk xalq- larının həyatında, məişətində, etnokulturoloji və mifik tə- f əkküründə dağ məfhumu, dağ anlayışı mühüm yerlərdən birini tutur. Q ədim türklərin teoloji baxışlarında dağ anla- yışına xüsusi önəm verilmişdir. Türk xalqlarının mifik qay- naq larında müqəddəs dağ, dağ ruhu sözlərinə tez-tez rast g əlinir. Dağ məfhumu türkdilli xalqların etnoqrafik düşün- c əsində, şüurunda əsas sakral anlayışlardan biri olmuşdur. B əzi dillərdə dağ sözü v sonluğu ilə işlənir: qar. tav “dağ”, qum. tav “dağ” (Kум.РС, 298), mon. davaa “dağ ke çidi” (MРС, 137), dov “təpə” (MРС, 149), çuv. tăvalla “dağa sarı, tərəf, çayın axdığı istiqamət”, tăvayki “dağın ətəyi, çayın və ya dərənin sahili” (ЭСЧЯ, 234), mon.dial. 185 BABA MƏHƏRRƏMLİ dawā “dağ aşırımı” (269, 22), ur. tav “meşə” (УРС, 276). Q ədim qıpçaq abidəsi “Kodeks Kumanikus”da tav forma- sında işlənmişdir (CC, 15). Azərbaycan dilinin Dərbənd dialektind ə tov bicimindədir (15, 184). N.A.Sıromyat- nikov evenk dilind əki dawakit “dağ aşırımı” sözü ilə q ədim yapon dilindəki tamıkё ( sözl ərinin eyni kökə malik olduğunu qeyd edir (261, 119). E.V.Sevort yanın fikrincə, taw forması sonradan yaranmış- dır (ЭСТЯ, III,118). Türk dilinin Muğla şivəsində də dav vari antındadır (80, 296). Ural dillərinə aid olan komi dilind ə dav “meşə otlağı, meşə, quru yerdə olan kiçik meşə”, dialektlərdə isə dav “quru dərə” mənasındadır. Komi dilinin etimoloqla rının fikrincə, əvvəl bu sözün “quru d ərə”, sonra “quru dərədə olan çəmənlik”, daha sonra “me şə” mənası yaranmışdır. Onlarin fikrinə görə, h əmin söz hind-Avropa mənşəlidir (КЭСКЯ, 87). Dağ sözü türk dillərindən digər qohum olmayan dil- l ərə, o cümlədən İran dillərinə də keçmişdir: kürd. däx “dağ”, “meşə”, tac. tax “dağ”. M.Kaşğarinin lüğətində bu kökd ən düzəlmə tağık- “yuxarı qalxmaq” feili işlənmişdir: eçkü tağıktı “Keçi dağa çıxdı” (DLTT, II, 117). Qədim türk yazılı abidələrində də tağık- feili “dağa çıxmaq” anla- mındadır (71, 320). A.M.Şerbak (290, 197) və M.Rəsənen (ЭСТЯ, III, 118) dağ sözünün arxetipini *tāγ formasında b ərpa edirlər. Dağ // tağ morfemi fonosemantik inkişaf nəticəsində müxt əlif modifikasiyalara (yəni forma dəyişikliyinə) məruz qal mışdır: özb. toğ, noq., kar., qum. tav, qırğ. too, uyğ. ta:ğ, xak. tağ, çuv. tăv // tu, yak. tıa, qar.-balk. tuv // tau, qaq. daa, qaz., tat., q.qalp., başq. tau, türk. dağ, Alt. tuu // 186 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI tau, türkm. da:ğ // da:q, tuv. dağ, şor. taq, Sib.tat. tau (ЭСТЯ, III, 118), tel. tuu “dağ” (Tел.РС, 88), uyğ.dial. taγ (УДС, 159). Türk, perm, monqol, tunqus, fin-uqor dilləri il ə yanaşı, digər Ural-Altay dillərində də bu morfemin para- lell əri mövcuddur: Məsələn: yap. taka “təpə, yüksək yer”, kor. thăk “təpə” (262, 69). Qədim türk runik abidələrində ta ğtın sözü “şimali, şimal”, tağurnu sözü “dağ çıxıntısı, şi- mal, quzey” anlam larını ifadə etmişdir (QTAS, 96). Müxtə- lif türkdilli qaynaqlarda tağ // dağ sözü “şimal, qərb, çöllü- bi yaban, meşə, təpə, yüksəklik, dağ” mənalarında qeyd olun muşdur (ЭСТЯ, III, 118). Əksər türk dillərində bu söz “dağ” məfhumunu bildirsə də, bəzi türk dillərində “meşə” m ənasındadır: yak. tıa “meşə, dağda olan meşə”, K.tat. daq “dağ”, “meşə”, türk.dial. dağ “sıx meşəlik yer”, qaq. daa “meşə” (ГРМС, 127), dol. tıa “tundra, meşə” (СДР, 72). Əski Oğuz dastanında dağ formasındadır: Bunlar bir dağ geçi tinde yaşamaya mecbur edildiler (EOS,147). Dağıstan toponimin in mövcudluğu sübut edir ki, dağ leksemi türk dill ərindən Şimali Qafqaz xalqlarının dilinə keçmişdir. E.V.Sevortyan bu kökün b əzi fonetik variantlarındakı uzun *a: saitini arxetip for manın izi kimi qəbul edir (ЭСТЯ, III,118). Dağ sözü qədim türk yazılı abidələrində (Tonyukuk, Gül Tigin) tağ variantında işlənmişdir (ПДП, 425). Dem əli, sözün taγ forması daha qədimdir. Buna görə d ə onun praformasının bərpasında türkoloqlar kar varianta üstünlük verirl ər. Bu leksem “Qədim türk lüğəti”ndə “dağ” anla mında verilmişdir (ДТС, 526): söŋüküŋ taγča jatdї “Sümükl ərin dağlar kimi yatdı” (ДТС, 526). Əski yazılı abid ələrdə tağ taban “dağ keçidi” mənasındadır (QTAS, 95). Q ədim uyğur dilində tag “dağ silsiləsi, sıra dağlar, 187 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|